Jak dziecko uczy się czytać? Etapy rozwoju umiejętności czytania

Proces nauki czytania nie jest jednorazowym wydarzeniem, ale złożonym, wieloetapowym rozwojem kompetencji poznawczych, językowych i percepcyjnych. W literaturze psychologiczno-pedagogicznej wyróżnia się kilka modeli opisujących, jak dzieci nabywają umiejętność czytania. Szczególnie popularny jest model Uty Frith (1985), który opisuje trzy główne fazy rozwoju tej zdolności: logograficzną, alfabetyczną i ortograficzną. Znajomość tych etapów jest niezbędna dla nauczycieli, terapeutów oraz rodziców wspierających dzieci w nauce czytania.

Faza logograficzna – czytanie obrazów, nie słów

Na najwcześniejszym etapie dziecko rozpoznaje wyrazy jako znaki graficzne – podobnie jak logo ulubionej marki czy szyld sklepu. Rozpoznawanie opiera się na wzrokowym zapamiętywaniu charakterystycznych cech, bez analizy literowej czy fonemicznej. Jest to tzw. „czytanie z wyglądu” (ang. by sight), które nie oznacza jeszcze prawdziwego czytania, ale bardziej zgadywanie znaczenia na podstawie kontekstu.

Faza alfabetyczna – przełom w rozwoju czytania

Prawdziwa nauka czytania zaczyna się, gdy dziecko uświadamia sobie, iż litery symbolizują dźwięki, a te można łączyć w słowa. To tzw. przełamanie kodu – dziecko rozwija umiejętność segmentacji fonemicznej i przypisywania głoskom odpowiednich znaków graficznych. Rozpoczyna się aktywny proces dekodowania. Jak zauważa Snowling i Nation (1987), to etap, w którym czytanie i pisanie wzajemnie się wzmacniają. Jednak sama zdolność fonologiczna nie wystarczy – potrzebna jest również automatyzacja.

Faza ortograficzna – automatyzacja i płynność

Na tym etapie dziecko zaczyna rozpoznawać wyrazy automatycznie, bez konieczności literowania. Czytanie staje się szybkie, płynne i ze zrozumieniem. Wzorce ortograficzne są zapamiętywane i wykorzystywane w sposób intuicyjny. Dziecko przetwarza tekst nie tylko na poziomie technicznym, ale również semantycznym, co zbliża je do kompetencji dorosłego czytelnika.

Co z dziećmi, które „czytają”, ale nie rozumieją?

Warto wspomnieć o zjawisku preliteracy, czyli pozornego czytania, kiedy dzieci zgadują znaczenie wyrazów na podstawie ich wyglądu lub kontekstu. George Marsh i współpracownicy (1981) opisali to zjawisko jako etap zgadywanek, zanim dziecko zacznie rozumieć relacje między literami a dźwiękami.

Faza czwarta. Metarozumienie w czytaniu

Niektórzy badacze, jak John Kirby (1988), postulują istnienie czwartej fazy – metarozumienia. W tej fazie dziecko nie tylko czyta i rozumie, ale zaczyna rozumieć, iż rozumie. Potrafi analizować cel tekstu, strategię autora oraz stosować odpowiednie techniki czytelnicze, by osiągnąć zrozumienie – to już poziom zbliżony do dojrzałej, refleksyjnej lektury.

Ważne:

• Proces nauki czytania nie przebiega liniowo u wszystkich dzieci – istotne jest indywidualne podejście i dostosowanie metod.
• Początkowe „czytanie z wyglądu” nie należy ignorować – to naturalny etap, który może przekształcić się w czytanie fonemiczne.
• Wspieranie świadomości fonologicznej i regularne ćwiczenia dekodowania są najważniejsze w fazie alfabetycznej.
• Warto rozwijać nie tylko technikę czytania, ale również rozumienie i refleksję nad tekstem – to prowadzi do wyższych kompetencji językowych.

Nabywanie umiejętności czytania to proces wielowymiarowy, obejmujący zarówno rozwój percepcji wzrokowej, jak i kompetencji językowych oraz poznawczych. Świadome wspieranie dziecka w przechodzeniu przez poszczególne etapy – od logograficznego rozpoznawania słów, przez dekodowanie alfabetyczne, aż po płynne czytanie ortograficzne i rozumienie tekstu – to klucz do sukcesu edukacyjnego.

Bibliografia:

Krasowicz-Kupis G., 2020 Nowa psychologia dysleksji, Warszawa, PWN.

Bogdanowicz M., 1991, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa, WSiP.

Autorka: Katarzyna Gawrońska, specjalista pedagogiki wczesnoszkolnej oraz terapii pedagogicznej – Czytelniczka Portalu