Stanisławę, starszą panią, do gabinetu psychologa przywiozła jej młodsza siostra. Powiedziała, iż jakiekolwiek wizyty w domu siostry od dłuższego czasu są niemożliwe, ze względu na ograniczenia w poruszaniu się po mieszkaniu i brak miejsca do siedzenia z powodu nagromadzonych przedmiotów i śmieci.
Stanisława cierpiała na depresję, unikała ludzi i przestała odzywać się choćby do rodziny. Już na drugiej sesji terapeutycznej przyznała, iż trudno jej wyrzucić cokolwiek, bo wszystko stanowi wartość emocjonalną. Sama myśl o uporządkowaniu mieszkania przyprawiała ją o mdłości. Zauważyła, iż emocjonalne przywiązanie do nieistotnych przedmiotów nasiliło się po pożarze domu, gdy miała 14 lat. Jej rodzina straciła wówczas cały dobytek. Wspomniała o bardzo trudnym i nieszczęśliwym dzieciństwie. Teraz, wiele lat później, jej mieszkanie wypełnione jest po brzegi starymi książkami, gazetami, plastikowymi opakowaniami i różnego rodzaju zbędnymi przedmiotami. Bałagan powoduje, iż zaprzestała kontaktów towarzyskich.
Co powoduje, iż zbieranie staje się patologiczne?
Istnieje wiele przyczyn, ale żadna nie jest jednoznaczna. Podłożem chorobliwego zbieractwa (ang. hoarding) lub zbieractwa połączonego ze skrajnym zaniedbaniem mogą być różne zaburzenia psychiczne, do których należą między innymi zespół obsesyjno-kompulsywny (nerwica natręctw), gdy osoba kompulsywnie zbiera przedmioty, by załagodzić lęki. W przypadku chorych na schizofrenię zbieractwo może wynikać z treści urojeń lub halucynacji. Chory zgodnie ze swoimi urojeniami może uważać, iż gromadzenie przedmiotów jest niezbędne, albo jest istotną misją, czy na przykład ma charakter symboliczny. Inną przyczyną może być otępienie lub innego rodzaju organiczne uszkodzenie mózgu, zwłaszcza płatów czołowych. W takim wypadku zbieractwo może wynikać z niezrozumienia adekwatnej wartości rzeczy lub przypisania im różnych znaczeń.
Bardzo istotną rolę odgrywa też typ osobowości lub charakter, jaki osoba miała przed chorobą. Często jest to osobowość obsesyjno-kompulsywna albo lękowa. U większości osób ze zbieractwem występują zaburzenia lękowe, trudności z podejmowaniem decyzji lub depresją. Patologiczne zbieractwo zwykle jest powszechne u ludzi w wieku średnim, od około 50. roku życia, chociaż tendencje do kolekcjonowania zbędnych przedmiotów zaczynają się już w czasie młodzieńczym, około 11-15 roku życia. Wówczas nastolatki zbierają zniszczone zabawki, stare klasówki, prace domowe, zużyte ołówki. Wielu zbieraczy doświadczyło traumatycznych przeżyć, które nasiliły tendencje zbieracze tak, iż stały się one mechanizmem do walki ze stresem. Wiele osób leczonych mówi o zaniedbaniu przez rodziców w dzieciństwie, gdy dzieci pozostawione same w domu bez jedzenia i musiały zabezpieczać się zbieraniem czegoś na czarną godzinę. Zbieracze są zwykle wycofani społecznie, dla nich kolekcjonowanie niepotrzebnych rzeczy jest w dużym stopniu zainteresowaniem i hobby i daje komfort przynależności, który zastępuje kontakty z ludźmi.
Jak rozpoznać patologicznego zbieracza?
Oto przykłady znaków rozpoznawczych, po których rozpoznać można zjawisko patologicznego zbieractwa:
- Zanieczyszczone powierzchnie mieszkalne, stosy starych gazet i innych niepotrzebnych przedmiotów, które ograniczają korzystanie z przestrzeni mieszkalnej.
- Odmowa wyrzucania rzeczy; zbieracze czują szczególne przywiązanie do przedmiotów, każda rzecz przedstawia dla nich wartość emocjonalną. Prezent, który został im wręczony na gwiazdkę jest równie istotny jak pudełko, w którym go dostali więc nie ma mowy o wyrzuceniu opakowania.
- Trzymanie starych listów, opakowań, niepotrzebnych reklam pocztowych, gazet i magazynów.
- Przemieszczanie rzeczy z jednej sterty na drugą bez wyrzucenia niczego, bo wyrzucenie przedmiotu na śmietnik wyzwala ogromny niepokój i dyskomfort.
- Zbieranie niepotrzebnych przedmiotów włączając w to zwykłe śmieci.
- Trudności w organizowaniu przedmiotów i uporządkowaniu bałaganu. Wśród sterty gazet można znaleźć stary kubek i ozdoby choinkowe sprzed lat.
- Trudności w organizowaniu codziennych zajęć, problemy w podejmowaniu decyzji.
- Perfekcjonizm.
- Nadmierne przywiązanie emocjonalne do przedmiotów, poczucie dyskomfortu, gdy inni dotykają lub pożyczają je.
- Izolacja społeczna.
- Napięte relacje rodzinne.
- Nagminne są konflikty z sąsiadami, administracją budynku, lokalnymi władzami.
- Zbieractwo prowadzi zwykle do szkód emocjonalnych, fizycznych, społecznych, finansowych i prawnych zarówno dla osoby chorej, jak i członków rodziny.
- W ekstremalnych przypadkach patologiczne zbieractwo może stanowić zagrożenie dla samych zbieraczy i otoczenia poprzez podniesienie ryzyka sanitarnego.
Jak pomóc osobie z problemem zbieractwa patologicznego
Po pierwsze, zapoznaj się z problemem. Pomoc takiej osobie zabiera wiele energii zarówno psychicznej jak i fizycznej. Porozmawiaj z przyjaciółmi i rodziną, poproś ich o wsparcie. Nie oczekuj, iż pomoc osobie z problemem zbieractwa będzie tak prosta jak wynajęcie dużego kontenera, wyrzucenie śmieci i oczyszczenie domu podczas weekendu. Cierpliwość jest tutaj bardzo istotną cechą, więc bądź wdzięczny za każdy mały krok, który zbieracz zrobi w stronę oczyszczenia swojego środowiska. Ten problem nie powstał w ciągu jednego dnia, więc też tak gwałtownie się nie rozwiąże. Postaraj się zrozumieć i mieć empatię do zbieracza. Pamiętaj, iż on nie widzi tego problemu tak jak ty, nie zawstydzaj go i nie groź. Buduj zaufanie i miej realne i jasne oczekiwania. Bądź wsparciem i przewodnikiem, świętuj każdy mały krok w drodze do uzdrowienia swojego bliskiego.
W większości przypadków potrzebna będzie profesjonalna pomoc psychologa, by doszukać się przyczyn i leczyć problem, który leży u podstaw.
