Gaslighting to przemoc psychiczna, która polega na tym, iż jedna osoba wprowadza drugą w błąd w taki sposób, iż traci ona poczucie rzeczywistości oraz zaczyna wątpić we własną percepcję i zdrowy rozsądek. Wywołanie takiego stanu u osoby doświadczającej przemocy opiera się na fałszowaniu, zniekształceniu i kwestionowaniu faktów. W wyniku takich działań ofiara zaczyna czuć się niezdolna do samodzielnej oceny sytuacji, doszukuje się błędów w samej sobie i wątpi w swoje zdrowie psychiczne. W ten sposób przemocowa osoba próbuje uzyskać całkowitą kontrolę nad ofiarą.

Mimo iż gaslighting może pojawić się w wielu różnych relacjach, takich jak relacje rodzinne czy zawodowe, najczęściej dotyczy relacji partnerskich. Celem osób stosujących gaslighting może być utrzymanie władzy lub usprawiedliwienie swoich własnych negatywnych działań.

Choć ten szczególny sposób manipulacji znany jest ludzkości od dawna i nieraz był przedmiotem zainteresowania pisarzy, samo pojęcie gaslighting wzięło się ze sztuki teatralnej i filmu pod tytułem “Gas Light” z 1938 roku. Twórca fabuły, Patrick Hamilton, stworzył postać mężczyzny żyjącego ze swoją żoną, który stopniowo manipuluje nią na tyle, iż w końcu zaczyna ona myśleć, iż traci zmysły.

Ofiarą gaslightingu może stać się osoba każdej płci, w każdym wieku oraz o różnym statusie społecznym, wykształceniu lub zawodzie. Z tą formą manipulacji można ponadto spotkać się w rozmaitych relacjach i różnych środowiskach.

Mimo iż nasza wiedza na temat psychologii oraz technik manipulacji jest coraz większa, tak naprawdę nikt nie jest całkowicie odporny na wpływ manipulatorów i osób sięgających po przemoc psychiczną. Istnieje jednak kilka grup, które są szczególnie narażone na bycie potencjalną ofiarą. W przypadku gaslightingu na takie niebezpieczeństwo wystawione są zwłaszcza osoby pozostające w toksycznych związkach. Tworzenie relacji z osobą przemocową niestety często kończy się tym, iż próbuje ona manipulować partnerem lub partnerką, poniżać, a w końcu całkowicie zdominować emocjonalnie.

Szczególnie wrażliwe na przemoc psychiczną oraz manipulację są osoby starsze i dzieci. W przypadku maluchów wynika to między innymi z ich zależności od dorosłych oraz jeszcze słabo wykształconej odporności psychicznej. Łatwym celem manipulatorów mogą stać się również osoby o niskiej samoocenie. Ich brak pewności siebie sprawia, iż łatwo jest wykorzystać ich emocjonalną słabość, kontrolować ich działania, a choćby myśli.

Choć gaslighting zdarza się szczególnie często w związkach partnerskich, mogą mu ulec również osoby zatrudnione w toksycznych środowiskach pracy. Dotyczy to zwłaszcza firm, w których panuje silna konkurencja oraz duża presja na osiąganie zamierzonych wyników. W miejscu pracy pracownicy mogą doświadczyć przemocy emocjonalnej zarówno ze strony swoich przełożonych, jak i współpracowników.

Zawsze jednak warto mieć na uwadze, iż choćby gdy nie występuje przynależność do opisanych wyżej grup, każdy może stać się ofiarą gaslightingu. choćby silna psychicznie osoba o wysokim poczuciu własnej wartości miewa czasem trudniejsze chwile, problemy w życiu lub występuje u niej zwyczajne osłabienie samopoczucia, co automatycznie sprawia, iż staje się ona bardziej podatna na wszelkiego rodzaju manipulacje.

Gaslighting to niezwykle wyrafinowana forma przemocy, która wykorzystuje wiele technik manipulacji drugą osobą. Manipulator może stosować między innymi manipulację informacjami, która polega na celowym wprowadzaniu ofiary w błąd, przekręcaniu faktów oraz zmienianiu informacji w celu rozbudzenia w drugiej osobie poczucia zwątpienia we własną pamięć oraz postrzeganie.

Bardzo częstym zabiegiem stosowanym przez osoby stosujące gaslighting jest także próba negowania przeżytych doświadczeń i uczuć ofiary. Niejednokrotnie manipulator twierdzi, iż ofiara przesadza, jest przewrażliwiona lub traci zmysły. W ten sposób obniża się jej poczucie własnej wartości i pewności siebie, zaczyna wątpić w swoje własne rozumienie otaczającej ją rzeczywistości i nie ufa swoim odczuciom.

Rozbudzenie wątpliwości i niepewności w ofierze sprawia, iż ona sama w końcu postrzega siebie jako niezdolną do logicznego myślenia, a choćby zaczyna widzieć w sobie zaburzenia psychiczne. W ten sposób manipulator próbuję całkowicie uzależnić od siebie ofiarę i sprawić, iż zacznie ona polegać jedynie na oprawcy. Szczególnie w związkach partnerskich zdarza się, iż osoba przemocowa sięga po technikę izolacji, próbując odseparować ofiarę od jej przyjaciół, rodziny oraz innych osób, które mogłyby podważyć działania manipulatora, przedstawić ofierze inny punkt widzenia lub zdobyć jej zaufanie.

Osoby stosujące gaslighting niejednokrotnie porównują ofiarę z innymi ludźmi, pokazując jej, iż jest gorsza, mniej kompetentna lub słabsza. W ten sposób czuję się ona coraz bardziej niezadowolona z siebie i traci poczucie własnej wartości. Celem manipulatora jest wywołanie zamieszania, chaosu i dezorientacji w życiu ofiary i wykreowanie konfliktów z innymi ludźmi. Jednocześnie, szczególnie w związkach partnerskich, oprawca może momentami okazywać wiele gestów dobroci i miłości, aby ofiara poczuła się zmieszana, a także bardziej od niego uzależniona.

Ponieważ osoba stosująca gaslighting ma na celu całkowite omamienie ofiary i sprawienie, iż traci ona zdolność do logicznego myślenia, często niezwykle trudno jest zacząć poszukiwać pomocy. jeżeli jednak istnieje podejrzenie, iż weszliśmy w relację z osobą stosującą metody manipulacji, warto jak najszybciej zgłosić się po taką pomoc.

Ze względu na to, iż gaslighter niejednokrotnie próbuje odseparować ofiarę od jej bliskich, którzy mogliby w jakikolwiek sposób ją wesprzeć, rozmowa z rodziną lub przyjaciółmi może być w tym przypadku niemożliwa lub po prostu nie przyniesie oczekiwanych rezultatów. Osoby przemocowe stosujące ten rodzaj przemocy bardzo często są w stanie wpłynąć nie tylko na samą ofiarę, ale również na otoczenie wokół niej, dlatego należy pamiętać, iż brak zrozumienia ze strony bliskich nie musi oznaczać, iż ofiara nie ma racji.

W tak skomplikowanych przypadkach najlepiej zgłosić się po pomoc do doświadczonych specjalistów. Jednym z miejsc, które oferują wykwalifikowaną pomoc psychologiczną w Polsce jest MindHealth – Centrum Zdrowia Psychicznego i Kliniczny Szpital Psychiatryczny, gdzie pracują doświadczeni psycholodzy, psychiatrzy oraz psychoterapeuci udzielający porad i prowadzący specjalistyczne terapie zarówno w formie stacjonarnej, jak i online. Wykonanie pierwszego kroku zwykle rodzi wiele wątpliwości, ale im szybciej się na niego zdecyduje, tym jest on łatwiejszy.

Istnieje wiele form terapii, z których skorzystać mogą ofiary gaslightingu. Jedną z nich jest terapia indywidualna, polegająca na bezpośredniej pracy z terapeutą podczas prywatnych sesji.

Bardzo popularną w dzisiejszych czasach formą terapii jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT) skupiająca się na zmianie zarówno myślenia, jak i wzorców zachowań, które mogą być przyczyną problemów emocjonalnych. W jej trakcie ofiara uczy się wdrażania nowych strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach oraz dostrzegania aktów manipulacji.

Ofiara manipulacji psychicznej może doświadczyć poważnego urazu, wymagającego zastosowania terapii traumy pomagającej w przetwarzaniu traumy i odzyskiwaniu poczucia stabilności i bezpieczeństwa.

W niektórych przypadkach skuteczna okazuje się również terapia grupowa, dająca możliwość poznania innych osób z podobnymi doświadczeniami. Ofierze gaslightingu oferuje ona zwykle poczucie zrozumienia i wsparcie innych, a także pozwala uczyć się od siebie nawzajem oraz dzielić trudnymi przeżyciami.

Jeśli manipulacja ma miejsce w związku partnerskim lub w rodzinie, można zdecydować się na terapię rodzinną lub terapię par. W ten sposób partnerzy mają szansę na konfrontację w otwartym dialogu, wraz z terapeutą, zbudowanie zdrowych wzorców zachowań i zrozumienie pojawiających się problemów komunikacyjnych.

Źródła:

• Marta Romańczuk-Grącka, Gaslighting jako forma przemocy psychicznej, „Studia Prawnoustrojowe” 2021 (52), https://doi.org/10.31648/sp.6614 (dostęp: 14.06.2023);
• Paige L. Sweet, The Sociology of Gaslighting, „American Sociological Review” 2019, Volume 84, Issue 5, s. 851-875, https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0003122419874843 (dostęp: 14.06.2023);
• Joanna Helios, Wioletta Jedlecka, Współczesne oblicza przemocy: Zagadnienia wybrane, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2017;
• Andrew D. Spear, Gaslighting, Confabulation, and Epistemic Innocence, „Topoi” 2020, 39, s. 229–241, https://link.springer.com/article/10.1007/s11245-018-9611-z (dostęp: 14.06.2023).
• Martyna Jakubiuk-Flisiak, Zagrożenie bezpieczeństwa kobiet spowodowane pozostawaniem przez nie w przemocowych relacjach, „Roczniki Pedagogiczne” 2022, Tom 14(50), numer 4, s. 89-99.