Gaslighting: czym jest i jak nie dać się manipulacji

W zdrowym związku, tam, gdzie króluje miłość, zaufanie i szacunek, nie ma miejsca do manipulacji emocjonalnej. Gdy w związku pojawia się gaslighting, nie ma mowy o pozytywnych wartościach i emocjach. To taktyka manipulacji, która ma na celu osłabienie pewności siebie ofiary, zdezorientowanie jej i uzyskanie nad nią pełnej kontroli. Gaslighting może pojawić się choćby w bliskich relacjach pomiędzy partnerami, dzieckiem a rodzicem czy w relacji przyjacielskiej. Zjawisko to ma swoje źródła w psychologii, czerpie też z technik wywierania wpływu i ma ogromny wpływ na ofiarę i cały związek. Dowiedz się, czym jest gaslighting, jakie są jego skutki, jak go rozpoznać i z nim walczyć. W ten sposób będziesz mógł chronić siebie i bliskie Ci osoby.

Czym jest gaslighting?

Gaslighting jest taktyką manipulacji, która polega na tym, iż jedna osoba celowo wprowadza drugą w błąd. W ten sposób podważa jej zdolności percepcji i pamięci, a także poddaje w wątpliwość zdrowy rozsądek. Sprawca gaslightingu dąży przede wszystkim do osłabienia pewności siebie swojej ofiary, dzięki czemu może ją kontrolować.

Sam termin nie doczekał się przez cały czas polskiego odpowiednika. Gdyby chcieć przetłumaczyć go dosłownie, oznaczałby po prostu oświetlenie gazowe. Nazwa ta bowiem pochodzi od filmu pod tytułem „Gaslight”, który ujrzał światło dzienne w 1944 roku. Film odniósł ogromny sukces, ale warto wiedzieć, iż jego korzenie sięgają sztuki teatralnej, która powstała w 1938 roku. Napisał ją Patrick Hamilton. Sztuka nosi tytuł „Gas Light”, ale znana jest też jako „Angel Street”. Również była ogromnym sukcesem scenicznym, co doprowadziło do powstania filmu.

Film opowiada o Pauli Anton, w którą wciela się niezapomniana Ingrid Bergman, której mąż – Gregory Anton, grany przez Charlesa Boyera, stara się ją przekonać do tego, iż oszalała. Żeby osiągnąć swój cel manipuluje wydarzeniami w domu i otoczeniem. Sama nazwa zjawiska „gaslighting” pochodzi od sceny, w której mężczyzna manipuluje oświetleniem gazowym w domu, ale gdy żona zauważa zmiany w oświetleniu, twierdzi, iż nic takiego nie ma miejsca, umacniając żonę w przekonaniu, iż traci ona zmysły i nie postrzega już rzeczywistości w sposób taki, jak reszta ludzi.

Działania bohatera portretowanego przez Charlesa Boyera znęca się w ten sposób psychicznie nad żoną i stosuje okrutną manipulację, by wprowadzić ją w stan niepewności, co do własnych wspomnień, emocji i myśli. Sprawcy gaslightingu często przekręcają wydarzenia, zniekształcają fakty czy wręcz wprost zaprzeczają przedstawionym im dowodom, by w ten sposób tworzyć sytuacje, w których to ofiara ma być przekonana, iż jest źródłem problemu. To powoduje osłabienie poczucia rzeczywistości, ale też utratę zaufania ofiary do samej siebie – do swoich myśli, wspomnień i zdolności adekwatnej oceny sytuacji.

Gaslighting to coś, co może odbić się bardzo poważnym piętnem na zdrowiu psychicznym ofiary. Może doprowadzić do ogromnego stresu, obniżonego poczucia własnej wartości, rozwoju zaburzeń lękowych i depresji. Ofiary gaslightingu bardzo często wątpią w swoje zdolności i umiejętność podejmowania słusznych decyzji, co może ich doprowadzić do bardzo poważnych problemów w życiu społecznym, zawodowym i osobistym.

Dlatego tak ważne jest to, by być świadomym zachowań, które noszą znamiona gaslightingu i potrafić je rozpoznawać. jeżeli podejrzewasz, iż to właśnie Ty jesteś ofiarą tego zjawiska, poszukaj pomocy. Rozmowa z osobami, którym ufasz, poszukanie pomocy psychologa i psychoterapeuty to coś, co jest bardzo wskazane. Masz szansę wyrwać się z pułapki gaslightingu i na nowo zacząć cieszyć się życiem, a także na nowo zaufać sobie. Musisz tylko podjąć tę walkę.

Przykłady gaslightingu

Warto zdawać sobie sprawę z tego, iż gaslighting to zjawisko bardzo subtelne i objawiające się na wiele sposobów. Jednak sprawcy gaslightingu często posługują się podobnymi wyrażeniami, które powinny stać się pewnym sygnałem ostrzegawczym. Należą do nich takie wyrażenia, jak:

• „Nic takiego się nie wydarzyło, zmyślasz”
• „Przesadzasz!”
• „Histeryzujesz!”
• „Już pamiętasz, iż to twoja wina?”
• „Nie pamiętasz? Pewnie nie zwracałeś/zwracałaś uwagi”
• „Masz problemy z pamięcią? Przecież ci to mówiłem/mówiłam!”
• „Zawsze coś wymyślasz i robisz problemy. To tylko twoja wyobraźnia”
• „Zawsze wszystko przekręcasz, po co cię słuchać?”
• „Jak zwykle wszystko wyolbrzymiasz”
• „Mówiłeś/Mówiłaś mi to wcześniej? Nie kłam. Gdybyś powiedział/powiedziała to bym pamiętał/pamiętała”

Oczywiście, powyższa lista to tylko przykłady słów, które często wypowiadają sprawcy gaslightingu. Jest tego znacznie więcej, bo każdy sprawca wypracowuje swoją własną technikę postępowania. Dlatego zawsze warto zwracać uwagę na słowa i czyny osób, jeżeli podejrzewasz, iż padasz ofiarą gaslightingu lub ofiarą tego zjawiska pada ktoś, kto jest Ci bliski.

Sprawca i ofiara gaslightingu – kim są?

Gaslighting to subtelna, ale też niezwykle destrukcyjna forma manipulacji psychologicznej. Pojawia się w różnych relacjach – partnerskich, rodzinnych, zawodowych i społecznych. Nie ma gaslightingu bez sprawcy i ofiary. Warto wiedzieć, kto może stać się sprawcą, a u kogo istnieje ryzyko, iż zostanie ofiarą gaslightingu. Oczywiście, należy brać pod uwagę, iż każda osoba ma swoje własne problemy, doświadczenia, cechy osobowości i ewentualne zaburzenia psychiczne. Wszystko to ma wpływ na gaslighting, który pojawia się w konkretnej relacji.

Sprawca gaslightingu często wykazuje takie cechy osobowości, które ułatwiają mu kontrolowanie innych osób i manipulowanie nimi. U osób tych też mogła się rozwinąć osobowość narcystyczna, psychopatyczna lub makiaweliczna – statystycznie bowiem właśnie osoby, które wykazują cechy tych osobowości są bardziej skłonne do gaslightingu.

Osoby z cechami narcystycznymi bardzo często dążą do dominacji nad inną osobą, by w ten sposób podkreślić własną wartość i czuć się po prostu lepiej. Wykorzystują gaslighting, by w ten sposób redukować samoocenę i pewność siebie danej osoby i w ten sposób uzależnić ją od siebie i swojej aprobaty.

Osoby z cechami psychopatycznymi z kolei to osoby pozbawione empatii, skłonne do manipulacji i wykorzystywania innych dla swoich własnych korzyści. Traktują ludzi instrumentalnie i widzą w nich wartość tak długo, jak widzą w tym coś dla siebie. Stosowanie gaslightingu pozwala im tworzyć fałszywe wersje rzeczywistości, by dezorientować ofiarę i mieć kontrolę nad jej życiem.

W przypadku osobowości makiawelicznej, osoby takie chcą przede wszystkim osiągać swoje cele za wszelką cenę. Dlatego dzięki gaslightingu zdolne są do manipulowania relacjami i informacjami tak, by wywołać zamęt i podważyć zdolność do osądu ofiary.

Gaslighting może być też stosowany przez osoby niepewne siebie, które uzależniając od siebie inną osobę podnoszą swoją wartość we własnych oczach i czują się lepiej sami ze sobą.

Także ofiary gaslightingu często wykazują pewne cechy osobowości lub cierpią z powodu pewnych zaburzeń psychicznych, które sprawiają, iż są bardziej podatne na manipulację. Do problemów, z którymi często się zmagają należy niska pewność siebie. Takie osoby są bowiem bardziej podatne na poddawanie w wątpliwość ich przekonań i percepcji. Sprawcy gaslightingu bardzo często to wykorzystują, by narzucać swoją wizję ofierze.

Ofiary często też zmagają się z zaburzeniami lękowymi. Takie osoby mają owiem skłonności do nadmiernego martwienia się, obaw i wątpliwości o słuszności własnych decyzji. To sprawia, iż stosunkowo łatwiej nimi manipulować.

Równie często u ofiar gaslightingu występują zaburzenia nastroju. Wahania nastroju, emocjonalne problemy i brak motywacji do działania może czynić z nich łatwą ofiarę dla sprawcy.

Warto też wiedzieć, iż ofiary gaslightingu często niejako same „podkładają” się sprawcy. Szukają bowiem u niego aprobaty i potwierdzenia tego, co widziały, tego, czego były świadkiem. Związane to może być z obawami, niską samooceną, uzależnieniem od partnera i jego aprobaty czy też brakiem zaufania do własnych osądów. W ten sposób ofiara sama jeszcze bardziej wpędza się w pułapkę gaslightingu i bardzo długo może nie zauważać, iż w ogóle dzieje się coś złego.

Pamiętaj też, iż nie każdy, kto przejawia wymienione cechy automatycznie stanie się sprawcą lub ofiar gaslightingu. Muszą wystąpić też inne czynniki i indywidualne mechanizmy działania, by zjawisko zaistniało.

Jak gaslighting wpływa na związek?

Gaslighting to taktyka manipulacji, która bardzo mocno wpływa na związek, niszczy zaufanie, doprowadza do problemów w komunikacji i uniemożliwia funkcjonowanie w zdrowy, adekwatny sposób. Gaslighting sprawia, iż relacja staje się toksyczna i wręcz niebezpieczna dla partnera, który pada ofiarą gaslightingu.

Gaslighting niszczy zaufanie. Ofiara coraz bardziej wątpi w siebie, swoje wspomnienia czy zdolność do oceny sytuacji i podejmowania adekwatnych decyzji. Sprawca bowiem tak nią manipuluje, by była przekonana, iż się myli i nie może ufać własnemu umysłowi. A to coraz bardziej niszczy zaufanie, które jest niezbędne, by związek funkcjonował prawidłowo.

Gaslighting sprawia też, iż ofiara jest coraz bardziej izolowana, także w sposób emocjonalny. Sprawca uzyskuje nad nią kontrolę, narzuca swój punkt widzenia, myśli i emocje, jako te jedyne prawdziwe i wartościowe. Ofiara z biegiem czasu coraz bardziej wycofuje się emocjonalnie, ma ciągłe poczucie winy i nie jest w stanie już dzielić się swoimi myślami i uczuciami z partnerem, co osłabia ich bliskość i poziom intymności w związku.

Gaslighting to technika, która stale umniejsza ofierze i niszczy jej poczucie własnej wartości. Dlatego w takim związku nie ma mowy o równości. Sprawca zrobi wszystko, by mieć władzę w związku i kontrolować drugą osobę w każdym aspekcie życia.

Ofiara może też czuć się coraz bardziej zdezorientowana, może już nie wiedzieć, co jest prawdą, a co fałszem, może ciągle próbować rozumieć, co się faktycznie dzieje, a ciągłe sprzeczne komunikaty ze strony sprawcy mogą prowadzić ją do frustracji, a w najgorszym przypadku choćby do kompletnej utraty kontaktu z rzeczywistością.

Z biegiem czasu ofiara będzie też coraz bardziej zdezorientowana i wystraszona. Może przestać wyrażać to, co czuje, bo będzie bać się reakcji sprawcy. To niszczy otwartą i zdrową komunikację i jeszcze bardziej utrudni wyjście z problemu.

Gaslighting niszczy też poczucie bezpieczeństwa. Osoba, która jest w ten sposób manipulowana żyje w stresie, czuje wieczną niepewność i zagrożenie, co ma destrukcyjny wpływ na jej stan emocjonalny i rzutuje na wszystkie relacje z innymi ludźmi.

Jak walczyć z gaslightingiem?

Walka z gaslightingiem jest bardzo trudna, ale też jest kluczowa dla ochrony siebie i swojego zdrowia psychicznego. Co możesz zrobić, by walczyć z tym zjawiskiem?

• Zwiększaj samoświadomość – gdy już wiesz, czym jest gaslighting i jesteś osobą świadomą tego, iż takie zjawisko istnieje, jesteś już kimś bardziej wyczulonym na objawy. jeżeli coś zaczyna Ci nie pasować, coś zaczyna budzić Twoje wątpliwości możesz zacząć prowadzić dziennik lub inne zapiski, by spróbować na spokojnie przeanalizować to, co się naprawdę stało.
• Ufaj swoim odczuciom – pamiętaj, iż jesteś osobą wartościową i Twoje odczucia mają znaczenie. jeżeli czujesz, iż coś jest nie tak, nie ignoruj tego i nie bagatelizuj. Twoje uczucia są ważne i mają znaczenie. jeżeli czujesz, iż dzieje się coś złego, zacznij działać, by poradzić sobie z sytuacją.
• Poszukaj wsparcia – w Twoim otoczeniu są ludzie, którym możesz ufać. Bliscy przyjaciele czy członkowie rodziny, co do których masz pewność, iż nie życzą Ci źle i nie wykorzystają Twojej niepewności mogą Ci pomóc. Opowiedz o swoich doświadczeniach, spytaj ich o to, jak zapatrują się na daną osobę. Często ludzie „z zewnątrz”, spoza związku są w stanie dostrzec kwestie, których nie dostrzegasz.
• Komunikuj się jasno i otwarcie – staraj się komunikować spokojnie i rzeczowo, nie dawaj się ponosić wątpliwościom i emocjom, gdy rozmawiasz z osobą, którą podejrzewasz o gaslighting.
• Zadawaj pytania – nie bój się zadawać pytań, nie obawiaj się mówić głośno, iż czegoś nie rozumiesz. Proś o konkrety – informacje i dowody tak, by upewnić się, iż wszystko na pewno jest jasne.
• Zbieraj dowody i sprawdzaj informacje – jeżeli masz taką możliwość, postaraj się dokumentować sytuacje, które wydają Ci się niewłaściwe i wszystkie te, które uważasz za próbę manipulacji. Nagrania, e-maile, wiadomości SMS – to wszystko może Ci bardzo pomóc utwierdzić się w tym, iż Twoje postrzeganie rzeczywistości jest prawidłowe. Sprawdzaj też informacje, które otrzymujesz. jeżeli ktoś wmawia Ci, iż coś źle pamiętasz, iż nie było jakiegoś zdarzenia albo wyglądało ono zupełnie inaczej, sprawdzaj to, by mieć pewność, jak wyglądała rzeczywistość.
• Ustanów granice, bądź osobą asertywną – naucz się asertywności. To trudne zadanie, ale jest możliwe. Osoba asertywna to taka, która umie jasno określać swoje granice i bronić je w zdrowy sposób. Osoba asertywna zna swoją wartość i wierzy w swój odbiór rzeczywistości, nie daje się wpędzić w poczucie winy i umie walczyć o siebie i swoje cele w zdrowy sposób.
• Rozpocznij terapię – jeżeli czujesz, iż sytuacja emocjonalnie Cię przerasta, jeżeli martwi Cię Twój stan psychiczny, poszukaj profesjonalnej pomocy. Rozważ udział w psychoterapii, by odzyskać pewność siebie, zrozumieć sytuację, w której się znajdujesz i nauczyć się walczyć o siebie. Psychoterapia może Ci pomóc uporać się z problemami z przeszłości i dać siłę na przyszłość, by sytuacja nigdy więcej się nie powtórzyła.

Walka z gaslightingiem jest trudna i czasochłonna. Wymaga motywacji, determinacji i siły do walki o siebie. Przede wszystkim pamiętaj, iż jeżeli padłeś ofiarą gaslightingu, nie jest to Twoja wina. Ktoś wykorzystał Twoją słabość, by zacząć Tobą manipulować i odebrać Ci kontrolę nad Twoim życiem. Walcz o siebie, pamiętaj, iż z toksycznych relacji naprawdę można wyjść.