Proces gojenia ran jest jednym z najbardziej złożonych mechanizmów fizjologicznych organizmu człowieka. Obejmuje on szereg skoordynowanych reakcji obejmujących stan zapalny, proliferację fibroblastów, angiogenezę, odbudowę naskórka oraz remodelowanie macierzy pozakomórkowej. U zdrowego pacjenta rany ostre zwykle zamykają się w przewidywalnym czasie, jednak w przypadku osób z chorobami przewlekłymi (cukrzycą, miażdżycą, niewydolnością żylną, chorobami autoimmunologicznymi) proces ten ulega znacznemu wydłużeniu, a nierzadko dochodzi do całkowitego zahamowania regeneracji. Dlatego właśnie poszukuje się nowoczesnych metod wspomagających leczenie ran – coraz częściej sięga się po światłolecznictwo. Szczególne zainteresowanie budzi promieniowanie ultrafioletowe, a w jego obrębie pasmo UVB (280–320 nm), które wykazuje specyficzne działanie immunomodulujące, bakteriobójcze i regeneracyjne.
Fototerapia UVB, stosowana od wielu lat w dermatologii w leczeniu łuszczycy, bielactwa czy atopowego zapalenia skóry, znajduje dziś coraz szersze zastosowanie w leczeniu ran przewlekłych.
Mechanizm działania promieniowania UVB
Promieniowanie UVB oddziałuje głównie na naskórek i górne warstwy skóry adekwatnej. Jego wpływ na proces gojenia ran jest wielowymiarowy.
Działanie przeciwdrobnoustrojowe
Jednym z problemów w leczeniu ran przewlekłych jest obecność biofilmu bakteryjnego, który jest oporny na działania zwalczające i hamuje naturalne procesy naprawcze. Promieniowanie UVB prowadzi do uszkodzenia DNA bakterii poprzez powstawanie dimerów pirymidynowych. Zmiany te uniemożliwiają prawidłową replikację drobnoustrojów i w konsekwencji prowadzą do ich obumarcia. Badania wykazały, iż UVB jest szczególnie skuteczne wobec bakterii Gram-dodatnich, w tym szczepów opornych, takich jak MRSA, które często kolonizują przewlekłe owrzodzenia.
Modulacja odpowiedzi immunologicznej
Naświetlanie UVB powoduje aktywację komórek prezentujących antygen, w tym komórek Langerhansa. Dochodzi do zwiększonego wydzielania cytokin prozapalnych (IL-1, TNF-α), które inicjują odpowiedź obronną, ale także cytokin przeciwzapalnych (IL-10), które ograniczają nadmierną reakcję zapalną. W efekcie uzyskuje się stan równowagi pomiędzy procesem oczyszczania rany a kontrolą odpowiedzi zapalnej, co sprzyja szybszej regeneracji.
Stymulacja proliferacji komórek naskórka i fibroblastów
Keratynocyty i fibroblasty należą do najważniejszych komórek odpowiedzialnych za odbudowę tkanek. Promieniowanie UVB w dawkach terapeutycznych stymuluje ich podziały i migrację w kierunku uszkodzonego obszaru. Dzięki temu dochodzi do przyspieszonego tworzenia naskórka oraz produkcji kolagenu i elastyny w macierzy pozakomórkowej, co poprawia wytrzymałość mechaniczna powstającej blizny.
Angiogeneza i poprawa mikrokrążenia
Kolejnym efektem fototerapii UVB jest pobudzenie syntezy czynników wzrostu, m.in. VEGF (vascular endothelial growth factor), który inicjuje rozwój nowych naczyń włosowatych. Zwiększone ukrwienie rany umożliwia lepsze dostarczanie tlenu i składników odżywczych, a także ułatwia migrację komórek odpornościowych i usuwanie metabolitów.
Wpływ na stres oksydacyjny
Pod wpływem promieniowania UVB powstają reaktywne formy tlenu (ROS), które w nadmiarze mogą działać szkodliwie, jednak w kontrolowanych dawkach stymulują procesy sygnalizacji komórkowej, sprzyjając proliferacji i angiogenezie. Dlatego ważne jest adekwatne dobranie dawek UVB, aby uzyskać efekt terapeutyczny bez wywoływania uszkodzeń oksydacyjnych.
Wskazania kliniczne do stosowania fototerapii UVB
Na podstawie dostępnych badań i doświadczeń klinicznych, fototerapia UVB znajduje zastosowanie przede wszystkim w leczeniu ran przewlekłych, które nie reagują na standardowe metody terapii. Do głównych wskazań należą:
- owrzodzenia żylne kończyn dolnych – szczególnie te, które nie wykazują progresu mimo stosowania kompresjoterapii,
- zespół stopy cukrzycowej – zwłaszcza w przypadkach, gdzie dochodzi do przewlekłej kolonizacji bakteryjnej,
- odleżyny – u pacjentów długotrwale unieruchomionych,
- rany pooperacyjne i pourazowe z zaburzonym gojeniem,
- rany z biofilmem – które utrudniają efekty działania antybiotyków i opatrunków antyseptycznych.
Wskazania te wymagają jednak każdorazowo indywidualnej oceny lekarza i dostosowania terapii do ogólnego stanu chorego.
Bezpieczeństwo stosowania i przeciwwskazania
Stosowanie fototerapii UVB, mimo licznych korzyści, wymaga ostrożności. Do potencjalnych działań niepożądanych należą: rumień, suchość skóry, świąd, a przy długotrwałej ekspozycji – przyspieszone starzenie skóry i zwiększone ryzyko nowotworów.
Główne przeciwwskazania obejmują:
- choroby fotonadwrażliwe (np. toczeń rumieniowaty),
- stosowanie leków fotouczulających (fluorochinolony, sulfonamidy, tiazydy),
- aktywne nowotwory skóry lub stany przedrakowe,
- rozległe oparzenia lub świeże rany w fazie ostrego zapalenia.
Dlatego terapia powinna być prowadzona wyłącznie w warunkach kontrolowanych, przez personel medyczny z doświadczeniem w fototerapii.
Podsumowanie
Fototerapia UVB stanowi wartościowe narzędzie wspomagające leczenie ran przewlekłych. Działa wielokierunkowo – ogranicza namnażanie bakterii, moduluje odpowiedź immunologiczną, przyspiesza proliferację komórek naskórka i fibroblastów oraz stymuluje angiogenezę. Jej skuteczność potwierdzają liczne badania kliniczne i obserwacyjne, choć wciąż brakuje dużych prób randomizowanych, które mogłyby jednoznacznie ustalić standardy postępowania.
Zastosowanie UVB powinno być traktowane jako element kompleksowej terapii ran, obok oczyszczania, kontroli infekcji, odciążenia mechanicznego i stosowania nowoczesnych opatrunków. Dzięki dalszemu rozwojowi technologii i poszerzeniu wiedzy klinicznej fototerapia UVB może stać się jednym z filarów nowoczesnej terapii ran trudnogojących się.
Bibliografia
- Klaudia Banach, Marta Karkoszka, Dorota Wrześniok, Fototerapia – metoda wykorzystywana w leczeniu przewlekłych schorzeń dermatologicznych, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, DOI: 10.2478/ahem-2021-0010 • AHEM • Vol. 75/2021 • 873-888
- https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/014/572/original/8-23.pdf?1481196234
