Etanol posiada adekwatności, które wynikają z budowy cząsteczki alkoholu etylowego. Posiada on niepolarny łańcuch węglowy z polarną grupą hydroksylową -OH. Stężeniem, które wykorzystywane jest najczęściej jest 70% Spir. vini. Wynika to z faktu iż alkohol etylowy 70% ma najefektywniejsze adekwatności antyseptyczne w tej koncentracji. Etanol o stężeniu 90%-96% ma adekwatności odkażające słabsze ze względu na zbyt szybkie odparowywanie rozpuszczalnika z powierzchni. adekwatności odkażające polegają na odciąganiu wody z komórek, denaturacji białek i uszkodzeniu otoczki lipidowej bakterii.
Ponadto rozpuszczalnik ten jest efektywnym promotorem wchłaniania substancji czynnych. Ułatwia przenikanie substancjom czynnym przez warstwę rogową naskórka, jednocześnie nie wchłaniając się do krwioobiegu dzięki swojej lotności.
Etanol i jego zastosowanie w recepturze aptecznej
Etanol po miejscowym zastosowaniu na skórę wywołuje początkowo uczucie ochłodzenia poprzez rozszerzenie naczyń krwionośnych. Wykorzystuje się tę adekwatność w roztworach o adekwatnościach znieczulających i przeciwbólowych.
W technologii postaci leku wykorzystuje się również etanol 96% jako rozpuszczalnik ułatwiający mikronizację. Jest to proces polegający na redukcji wielkości cząstek surowca farmaceutycznego. Mikronizacja polega na rozpuszczeniu substancji w lotnym rozpuszczalniku w tym przypadku etanolu, a następnie roztarcie go w moździerzu. Stopień rozdrobnienia surowca decyduje między innymi o poziomie jego przyswajaniu w organizmie.
Obliczenia związane ze zmianą stężenia roztworu etanolu sprawiają wiele kłopotów w codziennej praktyce recepturowej. Etanol jest dostępny pro receptura w stężeniach 96% oraz 70% , jednak na recepcie lekarz może zaordynować go w innym stężeniu, co będzie wymagało dokonania odpowiednich przeliczeń.
Jak poprawnie wykonać obliczenia związane ze zmianą stężenia etanolu w leku recepturowym?
W literaturze możemy spotkać się z różnymi przykładami zapisów stężenia etanolu. Jaka jest różnica pomiędzy zapisem (v/v) i (m/m)?
- Vini. 96% (v/v) oznacza, iż w 100 ml roztworu znajduje się 96 ml czystego alkoholu etylowego – jest to procent objętościowy.
- Vini 96% (m/m) oznacza, iż w 100 g roztworu znajduje się 96 g czystego alkoholu etylowego – jest to procent masowy.
W praktyce zapis Spir. Vini. 96 % na recepcie odczytujemy zawsze jako procent objętościowy (v/v), co oznacza, iż 96% Spir. Vini odpowiada 93,84 % (m/m), a odpowiadającą stężeniu 96% wartość procentu masowego sprawdzamy w tabelach alkoholometrycznych, zawartych w Farmakopei Polskiej. Jest to powszechnie przyjętą reguła, która w odniesieniu do etanolu mówi o tym, iż stężenie wyrażone bez sprecyzowania czy jest to % objętościowy czy % wagowy, odczytujemy zawsze jako % objętościowy. Ze względu na ten fakt nie możemy wykonywać obliczeń rozcieńczenia stosując popularną metodę „na krzyż”. To z powodu, iż procentu objętościowego nie możemy przyrównać do masy w gramach.
Jak poprawnie wykonać obliczenia przy pomocy tabel alkoholometrycznych ?
Oto wzór, za pomocą którego można obliczyć masę etanolu 96% jaką należy odważyć oraz jego praktyczne wykorzystanie na przykładach recept.
C1 – stężenie etanolu zapisane na recepcie wyrażone w % (m/m)
C2 – stężenie etanolu jakim dysponujesz w aptece w % (m/m)
Mr – masa roztworu całkowitego jaką uzyskasz po zmieszaniu etanolu z wodą
X – masa etanolu jaką należy dodać do wody
Przykład 1
Rp.
Chloramphenicoli 2,0
Gentamycyni 0,1
Ac. Salicylici 3,0
Ac. Borici 1,5
Ethanoli 60% ad. 100,0
M.f solutio
D.S 1x dziennie
Krok 1 – Obliczamy ilość etanolu, potrzebnego do sporządzenia leku.
Masa etanolu = 100,0 – (2,0 + 0,1 + 3,0 + 1,5)
Masa etanolu = 93,4 g
Krok 2 – Odczytujemy z tabeli alkoholometrycznej stężenie (m/m) dla etanolu 60% (v/v)
60% (v/v) = 52,09% (m/m)
96% (v/v) = 93,84%(m/m) – stężenie etanolu, którego użyjemy do uzyskania rozcieńczenia
Krok 3 – Podstawiamy wartości do wzoru
x= (52,09 x 93,4)/93,84=51,85g etanolu 96%
93,4-51,85= 41,55 g wody
W przedstawionej recepcie do uzyskania 60% etanolu należy użyć 51,85 g etanolu 96% oraz 41,55 g wody.
Przykład 2
Rp.
Hydrocortisoni 1,0
Glyceroli 10,0
2% Sol. Ac. Borici
Ethanoli 45%
aa ad 100,0
M.f. solutio
D.S 2 razy dziennie
Krok 1 – Obliczamy ilość etanolu, potrzebnego do sporządzenia leku.
Masa etanolu = [100,0 – (1+10)]/2. – wartość dzielimy przez 2 ze względu na obecność zapisu [aa]
Masa etanolu = 44,5 g
Krok 2 – Odczytujemy z tabeli alkoholometrycznej stężenie (m/m) dla etanolu 45 %(v/v)
45% (v/v) = 37,8% (m/m)
96% (v/v) = 93,84%(m/m) – stężenie etanolu, którego użyjemy do uzyskania rozcieńczenia
Krok 3 – Podstawiamy wartości do wzoru
x= (37,8 x 44,5)/93,84= 17,93 etanolu 96%
44,5 – 17,93 = 26,57 g wody
W przedstawionej recepcie do uzyskania 45 % etanolu należy użyć 17,93 g etanolu 96% oraz 26,57 g wody.
Przykład 3
Rp.
Ac. Salicylici 2,0
Chloramphenicoli 2,0
Glyceroli 5,0
40 % Spir. Vini ad 100,0
M.f solutio
S. 1 x dziennie
Krok 1 – Obliczamy ilość etanolu, potrzebnego do sporządzenia leku.
Masa etanolu = 100,0 – (2,0+2,0+5,0)
Masa etanolu = 91,0 g
Krok 2 – Odczytujemy z tabeli alkoholometrycznej stężenie (m/m) dla etanolu o stężeniu 60%(v/v)
40% (v/v) = 33,3 % (m/m)
96% (v/v) = 93,84%(m/m) – stężenie etanolu, którego użyjemy do uzyskania rozcieńczenia
Krok 3 – Podstawiamy wartości do wzoru
x= (33,3 x 91,0)/93,84= 32,29 etanolu 96%
91,0 – 32,29 = 58,71 g wody
W przedstawionej recepcie do uzyskania 40 % etanolu należy użyć 32,29 g etanolu 96% oraz 58,71 g wody.
Poza korzystaniem z tabel alkoholometrycznych, obliczenia można wykonać szybciej korzystając z ogólnodostępnego kalkulatora etanolu, który oparty jest na tabelach.
Inne trudności, jakie możemy napotkać czytając skład leku recepturowego zawierającego etanol
W przypadku gdy na recepcie lekarz nie określi stężenia alkoholu, a zapisie będzie wyłącznie Ethanolum wówczas należy przyjąć iż jest to etanol o stężeniu 96%. W przypadku gdy mamy wątpliwości należy skontaktować się z lekarzem wstawiającym receptę, a następnie odnotować uzyskane informacje na rewersie recepty lub w adnotacjach.
Autor: mgr farm. Martyna Brzezińska
Bibliografia
- „Ćwiczenia z receptury – podręcznik dla studentów farmacji” – L. Krówczyński – r
- „Receptura apteczna- sporządzanie leków jałowych i niejałowych” – R. Jachowicz – 2021 r
- „Receptura – Niezbędnik dla początkujących i zaawansowanych” – Wydawnictwo Farmaceutyczne – 2022
- „Stanowisko konsultanta krajowego w sprawie etanolu (używanego w lekach recepturowych) – NIA – Dostęp 08.07.2024
- „Zastosowanie alkoholu etylowego w preparatach aptecznych”- P. Siedem- pl – 2023 Vol. 33 Str 36-38
- https://receptura.pl/jakie-substancje-rozetrzec-z-kilkoma-kroplami-etanolu/
- https://ptfarm.pl/pub/File/Farmacja Polska/2010/07-2010/11.pdf
