Depresja dzieci i młodzieży. Uwarunkowania, objawy, działania profilaktyczne i terapeutyczne

Depresja to stan patologicznego zaburzenia nastroju, trwający dłuższy czas, któremu najczęściej towarzyszy dezorganizacja aktywności człowieka, przeżywanie własnej niewydolności życiowej oraz często poczucie choroby. Depresja rozumiana jako choroba należy do grupy zaburzeń nastroju. Jej przebieg może być przewlekły, ze stałym nasileniem objawów lub może ona przyjmować postać nawracających epizodów o łagodnym, umiarkowanym lub ciężkim nasileniu, oddzielonych okresami dobrego samopoczucia.

Statystyki pokazują, iż na świecie na depresję choruje 350 milionów ludzi, w Polsce jest ich około 1,5 miliona. Depresję stwierdza się u 2% dzieci oraz choćby u 8% nastolatków. Szacuje się, iż szeroko rozumiane zaburzenia depresyjne mogą występować u 20% nastolatków, a niektóre źródła podają, iż objawy depresyjne stwierdza się u blisko co trzeciego nastolatka.

Do typowych objawów depresji należy poczucie wszechogarniającego smutku i przygnębienia, utrata energii życiowej, brak umiejętności przeżywania przyjemności, lęk i myśli samobójcze. Zdaniem psychiatrów, objawy depresji można obserwować już u małych dzieci, choć bywają one mylące – maluchy skarżą się na bóle brzucha, bóle głowy, ich depresja ukrywa się pod postacią objawów somatycznych. U starszych dzieci depresja również objawia się w sposób „nietypowy”: te w wieku szkolnym stają się drażliwe, gwałtownie się smucą, ich nastrój błyskawicznie się zmienia.

Objawy depresji u dzieci i młodzieży są bardzo zbliżone do tych obserwowanych u dorosłych. Można do nich zaliczyć:

• smutek, przygnębienie, płaczliwość; u dzieci i nastolatków w odróżnieniu od dorosłych bardzo często dominuje drażliwość, dziecko łatwo wpada w złość lub rozpacz, może demonstrować wrogość wobec otoczenia – zachowuje się w sposób odpychający, zniechęcający do nawiązania kontaktu,
• zobojętnienie, apatia, zmniejszenie, a choćby utrata umiejętności przeżywania radości,
• poczucie znudzenia, zniechęcenia; ograniczenie lub zaprzestanie aktywności, które wcześniej były dla dziecka ważne lub przyjemne , a także niechęć do podejmowania codziennych obowiązków lub zupełne ich zaniechanie,
• wycofanie się z życia towarzyskiego, ograniczenie kontaktu z rówieśnikami,
• nadmierna reakcja na uwagi, krytykę,
• depresyjne myślenie („wszystko jest bez sensu”, „i tak nic mi się nie uda”), niska samoocena („jestem beznadziejny/a, gorszy/a, nieatrakcyjny/a, głupi/a”),
• poczucie bycia bezużytecznym, niepotrzebnym; nadmierne obwinianie się choćby za te wydarzenia i okoliczności, na które nie ma się wpływu,
• w ciężkich przypadkach depresji mogą wystąpić objawy psychotyczne (charakteryzujące się nieprawidłowym, zniekształconym przeżywaniem rzeczywistości): omamy (inaczej halucynacje) i/lub urojenia (fałszywe przekonania na temat samego siebie i/lub otoczenia). Objawy psychotyczne w przebiegu depresji u dzieci są rzadkością, natomiast mogą występować u nastolatków,
• uczucie niepokoju, napięcia wewnętrznego; często zaburzeniom depresyjnym towarzyszy lęk,
• podejmowanie impulsywnych, nieprzemyślanych działań; picie alkoholu, stosowanie innych środków psychoaktywnych (narkotyki, „dopalacze”) – często w celu złagodzenia lęku, napięcia, smutku,
• działania autoagresywne, np.: samookaleczenia, rozmyślne zadawanie sobie bólu, zażywanie w nadmiarze leków,
• myśli rezygnacyjne („życie jest bez sensu”, „po co ja żyję”), fantazje na temat śmierci,
• myśli samobójcze, tendencje samobójcze (planowanie lub czynienie przygotowań do popełnienia samobójstwa), a w skrajnych przypadkach – próby samobójcze.

Ponadto mogą wystąpić również:

• zaburzenia koncentracji i trudności z zapamiętywaniem,
• pobudzenie psychoruchowe,
• podejmowanie niektórych aktywności w nadmiarze – np. gra na komputerze, oglądanie TV,
• zwiększenie lub zmniejszenie apetytu,
• problemy ze snem.

Jeśli chodzi o wskazanie przyczyn występowania depresji, to trudno jest wymienić jedną konkretną przyczynę. Uważa się, iż na wystąpienie choroby wpływ ma wiele czynników, takich jak:

• biologiczne: uwarunkowania genetyczne (częściej chorują dzieci, w których rodzinach występuje depresja), nieprawidłowe działanie neuroprzekaźników w mózgu, zaburzenia regulacji hormonalnej w organizmie,
• psychogenne: indywidualną konstrukcję psychiczną (np. niska samoocena, skłonność do samokrytyki, brak poczucia bezpieczeństwa), depresyjne schematy myślenia (skłonność do automatycznego interpretowania faktów i wydarzeń na swoją niekorzyść), nieumiejętność radzenia sobie ze stresującymi sytuacjami, słabe umiejętności społeczne,
• środowiskowe: trudna sytuacja rodzinna (rozwód lub separacja, utrata rodzica/obojga rodziców, zła sytuacja materialna, alkohol, przemoc), nadużycie seksualne, problemy szkolne, doświadczenie przemocy lub odrzucenia przez grupę rówieśniczą.

Psycholog i psychoterapeuta Wojciech Eichelberger podaje 10 przyczyn depresji u młodych ludzi:

1. Opresyjny i anachroniczny system szkolny.
2. Deficyt otwartego, szczerego i wolnego od presji kontaktu z przepracowanymi oraz przemęczonymi lub/i uzależnionymi od czegoś rodzicami.
3. Deficyt bezpośrednich, przyjacielskich, kooperacyjnych, wolnych od presji, współzawodnictwa, lansu i ryzyka hejtu kontaktów z rówieśnikami.
4. Deficyt ruchu w czasie pobytu w szkole w połączeniu z silnym stresem szkolnym i złą jakością powietrza w klasach. Czyli młody człowiek ma za mało okazji do odreagowania napięcia stresowego ruchem (zakaz biegania, a choćby szybkiego chodzenia na przerwach, zakaz wychodzenia z budynku). Za mało lekcji WF.
5. Deficyt energii życiowej spowodowany nadmiarem zadań i pracy, brakiem czasu wolnego, złym powietrzem, nieodpowiednią dietą, bezruchem w czasie wolnym, zbyt późnym chodzeniem spać itd.
6. Deficyt rekreacyjnego kontaktu z przyrodą.
7. Chciwość, hipokryzja, agresja i bezradność dorosłych. Deficyt autorytetów, światłych przywódców i pozytywnych wzorców osobowych. W sumie: utrata zaufania i wiary w dorosłych.
8. Rozczarowanie pieniądzem i konsumpcją jako źródłem sensu życia i jego treścią.
9. Kumulacja poczucia zagrożenia spowodowanego – zafałszowanym przez popularne media i część polityków – obrazem świata jako teatru terroru, morderstw, gwałtów, przemocy, perwersji, wojen i katastrof, plus realna groźba katastrofy klimatycznej.
10. Brak zachęcającego, optymistycznego wyobrażenia przyszłości i wzorca dorosłości.

Wielu specjalistów dopatruje się przyczyn występowania depresji u dzieci i młodzieży także w problemach okołoszkolnych rozumianych, jako zogniskowane wokół szkoły i wszystkiego, co z nią związane – ocen, wymagań, oczekiwań rodziców, ambicji ucznia, obaw o reakcję rówieśników, rodziców. Istotnymi elementami są również: zbyt mała uwaga rodziców (rodzice nie mają czasu lub nie chcą go poświęcać na rozmowę z dzieckiem), nadmiar dodatkowych zajęć, brak umiejętności radzenia sobie z niepowodzeniami i trudnościami, negatywna wizja przyszłości.

Chorobę tę diagnozuje się na podstawie wywiadu lekarza psychiatry z pacjentem oraz jego opiekunami i przeprowadza badanie psychiatryczne – szczegółową rozmowę, która pozwala ocenić stan psychiczny dziecka lub nastolatka. W przypadku zaburzeń depresyjnych u dzieci i młodzieży obowiązują te same kryteria rozpoznania, jak w przypadku dorosłych, ale z uwzględnieniem zależnych od etapu rozwoju różnic w ekspresji objawów.

Do czynników ochronnych i zapobiegawczych wystąpienia depresji u dzieci i młodzieży powinno należeć:

• zapewnienie bezpiecznego, stabilnego otoczenia w pierwszych latach życia,
• spokojnej atmosfery w domu,
• stabilnej atmosfery w środowisku szkolnym (zagrożenie niosą: przemoc w szkole, nasilona rywalizacja i presja ze strony rówieśników, nadmierny nacisk na osiągnięcia szkolne),
• zbudowanie dobrej relacji między dzieckiem a opiekunami/rodzicami,
• wzajemny szacunek, respektowanie wspólnie ustalonych zasad, unikanie zbędnej krytyki, poniżania,
• aktywny tryb życia,
• wysypianie się,
• ćwiczenie umiejętności społecznych.

W związku z tym, iż depresja jest chorobą, powinna być ona leczona tak samo, jak inne choroby.

Terapię powinien prowadzić psychiatra, a w przypadku kiedy łatwo można zidentyfikować objawy, leczenie może poprowadzić lekarz POZ. Leczenie depresji u dzieci i młodzieży wymaga zaangażowania rodziców/opiekunów, a czasem także nauczycieli i innych osób, które biorą udział w opiece nad dzieckiem. Podstawowymi metodami leczenia są oddziaływania niefarmakologiczne: psychoedukacja i psychoterapia, a w niektórych przypadkach wskazane lub wręcz konieczne jest włączenie leków. Leczenie depresji jest procesem długotrwałym, przyjmowanie leków powinno trwać nie mniej niż pół roku w przypadku pojedynczego epizodu depresji. jeżeli następuje nawrót choroby, leczenie należy kontynuować co najmniej rok, a najczęściej 2 lata.

Leczenie powinno uwzględniać wszystkie sfery nieprawidłowego funkcjonowania: trudności społeczne, kłopoty z nauką, trudności w rozwiązywaniu problemów społecznych i kontrolowaniu emocji, nieprawidłowe relacje rodzinne, dysfunkcjonalne przekonania dotyczące własnej osoby i innych ludzi.

Jeśli chodzi o niefarmakologiczne metody leczenia to obejmują one:

• psychoedukację – zapewnienie dziecku i jego opiekunom informacji na temat objawów, przyczyn i metod leczenia depresji oraz sposobów postępowania w konkretnych sytuacjach,
• psychoterapię – która może odbywać się w postaci terapii indywidualnej, grupowej lub rodzinnej.

Farmakologiczne metody leczenia depresji należy rozważyć wtedy, gdy nasilenie objawów utrudnia dziecku codzienne funkcjonowanie, a same oddziaływania terapeutycznie nie przynoszą zadowalających efektów. Należy jednak pamiętać, iż stosowanie leków jest metodą uzupełniającą dla psychoterapii, a nie odwrotnie.

Istnieją sytuacje, gdy leczenie farmakologiczne jest konieczne. Należą do nich: depresja o bardzo dużym nasileniu objawów, która uniemożliwia rozpoczęcie oddziaływań terapeutycznych, depresja w przebiegu ChAD, depresja z objawami psychotycznymi.

Leczenie depresji u dzieci i młodzieży odbywa się zwykle w poradni zdrowia psychicznego, ale w przypadku bardzo nasilonych objawów, tendencji do zachowań autoagresywnych i zagrożenia samobójstwem może okazać się konieczna hospitalizacja na oddziale psychiatrycznym dla dzieci i młodzieży.

Depresja jest przewlekłym zaburzeniem i choćby jeżeli w wyniku leczenia objawy całkowicie ustąpią, mogą pojawić się ponownie, dlatego ważne jest, aby dziecko pozostawało pod kontrolą psychiatry lub psychologa.

Bibliografia:

• A. Tulczynska, Depresja u dzieci i młodzieży. Kompendium wiedzy dla rodziców i nauczycieli, Nowa Era.
• PT2008n2s15Kolodziejek.pdf (psychoterapiaptp.pl)
• Depresja dzieci i młodzieży lek. Katarzyna Rutkowska z Kliniki Psychiatrii (rampa.net.pl)
• Zaburzenia depresyjne u dzieci i młodzieży | Pediatria – Medycyna Praktyczna dla pacjentów (mp.pl)
• Forum Przeciw Depresji – Kampania Społeczna
• ULOTKA-mlodziencza-NET.pdf (wyleczdepresje.pl)

Autor: Iwona Jerzyło – Czytelniczka Portalu