Współczesny świat jest przesycony mediami. Wkroczyły we wszystkie sfery działalności człowieka, przeobrażając relacje, stosunki w pracy, procesy komunikacyjne, charakter stosunków międzyludzkich, czas wolny oraz duchowość. Zapośredniczenie medialne stanowi element kontaktów międzyludzkich XXI wieku. Istnienie w nim wymaga podążania tą drogą, co niestety może prowadzić do uzależnienia.
„Pokolenie sieci”, „pokolenie szklanych ekranów”, „pokolenie always on” – to tylko niektóre z określeń współczesnego pokolenia dzieci i młodzieży dorastających w erze dynamicznego rozwoju cyfryzacji społeczeństwa. Wraz z postępem technologicznym wykształciły się także specyficzne zaburzenia behawioralne, które powodują zatarcie wyraźnej granicy pomiędzy światem realnym a wirtualnym. Noszą one miano fonoholizmu.
Jest to stosunkowo nowe zjawisko, które polega na uzależnieniu od telefonu komórkowego. Termin fonoholizmu nie występuje w klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-5, nie zmienia to jednak faktu, iż problem jest realny i niesie ze sobą ogromne zagrożenie dla fizycznego oraz psychicznego zdrowia osób uzależnionych.
Poważny problem
Korzystanie z telefonów komórkowych staje się poważnym problemem nie tylko wśród dorastającej młodzieży, ale także dorosłych i małych dzieci. Badania pokazują, iż w Polsce w regularny sposób korzysta z urządzeń mobilnych 86,6 proc. uczniów, a zdecydowana większość użytkowanych urządzeń posiada bezpośredni dostęp do Internetu (92 proc.).
Ponadto połowa badanych uczniów korzysta z telefonu komórkowego lub telefona z jednakową częstotliwością przez cały tydzień (także w weekendy). Ponad 85 proc. uczniów korzysta z telefonu przynajmniej raz dziennie, a 35 proc. – kilkadziesiąt razy w ciągu dnia. Ponad 7 proc. uczniów z telefonem komórkowym przy sobie czuje się bezpieczniej, zaś 35,4 proc. młodzieży czuje wewnętrzną potrzebę (przymus) odpisania na SMS-a/e-maila najszybciej jak to możliwe. Blisko 33 proc. uczniów odczuwa niepokój, kiedy nie ma przy sobie telefonu bądź jest on rozładowany, a prawie 23 proc. czuje się źle, kiedy z jakichś powodów korzystanie ze telefona jest niemożliwe.
Badania pokazują również, iż nauczyciele w Polsce nie są przygotowani do tego, aby w sposób profesjonalny prowadzić w szkole zajęcia w zakresie problematyki e-uzależnień(1). Nadużywanie telefonu komórkowego staje się coraz większym zagrożeniem, problemem i stanowi wyzwanie edukacyjne dla rodziców, pedagogów i wychowawców. Jest to szczególnie ważne w przypadku dzieci i młodzieży(2).
Jak rozpoznać uzależnienie
Ten szczególny nałóg objawia się nierozstawaniem się z telefonem i nerwowością, dyskomfortem przy jego braku. Charakterystyczne są również: duża częstotliwość korzystania z telefonu, przywiązywanie dużej wagi do jego wyglądu, ceny, modelu, duża trudność z wyłączeniem telefonu, kiedy sytuacja tego wymaga. Jest on dla osoby uzależnionej najważniejszym narzędziem codziennych kontaktów z innymi. Odczuwa ona głęboki dyskomfort, kiedy telefon jest nienaładowany. Towarzyszą temu negatywne emocje, zły nastrój, niepokój, a choćby ataki paniki.
Nałóg zaczyna się niewinnie i przyjemnie, od etapu euforii i zaciekawienia, euforii i sposobu na oderwanie się od rzeczywistości i codzienności. W kolejnej fazie korzystający nałogowo z telefonu, wykonujący kompulsywnie daną czynność, poświęca temu coraz więcej czasu. Traci zainteresowanie innymi zajęciami, czynnościami, ogranicza pozostałe zainteresowania. Myśli pochłonięte są przedmiotem nałogu.
Ostatnia faza procesu uzależniania się polega na zaniedbywaniu obowiązków oraz bliskich. Brak dostępu do środka uzależniającego powoduje już ogromny dyskomfort. Dziecko jest pobudzone psychoruchowo, odczuwa nieustanny lęk, niepokój, obniżony nastrój czy reaguje agresją na próbę ograniczenia mu korzystania z telefonu. Z uzależnieniem od telefonu wiąże się też zjawisko FOMO (Fear of Missing Out), czyli strach przed pominięciem. Jest to obawa przed przegapieniem informacji ze świata lub kręgu znajomych, okazji do interakcji społecznej lub wydarzenia. Dlatego osoby uzależnione nieustannie przeglądają newsy lub media społecznościowe, by być na bieżąco.
Szkodliwe skutki niebezpiecznego korzystania z telefonu widoczne są w sferze fizycznej, psychicznej i społecznej. Jest to niebezpieczny nałóg przede wszystkim w kontekście rozwoju dzieci i młodzieży. Komunikacja za pośrednictwem mediów społecznościowych ma negatywny wpływ na budowanie relacji w życiu codziennym. Powoduje ona jeszcze większy dystans i niepokój w realu, szczególnie wśród osób, które ogólnie mają problemy w funkcjonowaniu społecznym.
Było to mocno widoczne po powrocie do szkół w pandemii –dużo większy niepokój i niechęć do nauki stacjonarnej obserwowano u uczniów, których przed pandemią charakteryzowały niskie umiejętności psychospołeczne. Lęk ten nie był związany z nauką, tylko z koniecznością bycia w grupie. Im bardziej nierzeczywisty obraz siebie osoba kreuje w Internecie (aby nawiązać relacje, być osobą bardziej atrakcyjną dla innych, by wzmocnić obraz siebie), tym trudniej jej funkcjonować w świecie realnym, może dosłownie się w tym kreowaniu pogubić i zatracić granicę, co jest realne, a co fikcyjne, co w konsekwencji może prowadzić do zaburzeń obrazu siebie – zaburzeń emocjonalnych. Podobnie jak inne uzależnienia, uzależnienie od telefonu komórkowego zwiększa ryzyko wystąpienia depresji bądź wycofania społecznego czy poczucia samotności.
Wśród skutków społecznych fonoholizmu wymienić można także: zaniedbywanie codziennych obowiązków, poczucie osamotnienia, brak umiejętności nawiązywania/podtrzymywania relacji społecznych, zerwanie relacji społecznych, niepokój towarzyszący konieczności konfrontowania się z innymi osobami, brak umiejętności kreatywnego spędzania czasu czy w ogóle organizowania sobie czasu wolnego (ciągłe narzekanie na nudę), cyberprzemoc.
Skutki nadmiernego korzystania z telefonu związane są także ze zmiennymi nastrojami, nadmierną drażliwością, problemami z koncentracją uwagi, zaniżoną samooceną. Od strony fizjologicznej nadmierne korzystanie z telefonu komórkowego może skutkować wadami wzroku, problemami z kręgosłupem, ze snem, bólami głowy, nadgarstka, tikami nerwowymi, zaburzeniami odżywania/wagi, zespołem przewlekłego zmęczenia, szumami w uszach.
Uzależnienie od telefonu wiąże się z pogorszeniem ogólnego funkcjonowania organizmu. Często pojawia się bezsenność – zwłaszcza gdy użytkowanie telefona ma miejsce w godzinach wieczornych i nocnych. Objawia się ona trudnościami z zasypianiem i zbyt krótkim snem, co skutkuje zmęczeniem, złym samopoczuciem i nadmierną sennością w ciągu dnia. Fonoholizm może też skutkować problemami z koncentracją, zaburzeniami pamięci, bólami głowy.
Przyczyny uzależnienia
Przyczyny uzależnienia od telefonu komórkowego są złożone. Niektóre osoby są bardziej podatne na nałogi. Wiąże się to z ich cechami osobowości, takimi jak: nieśmiałość, brak samoakceptacji, silna potrzeba bliskości, lęk przed samotnością, nieumiejętność nawiązywania kontaktów.
Pozostanie za ekranem telefona pozwala być kim się chce i robić rzeczy, na które nie ma się odwagi w prawdziwym życiu. Uzależnieniu sprzyjać mogą także różnego rodzaju problemy. W takim przypadku korzystanie z telefonu odwraca od nich uwagę. Podejmowaniu zachowań nałogowych sprzyjają: rodzina dysfunkcjonalna, rozbita, ubóstwo, przemoc w rodzinie, śmierć lub poważna choroba któregoś z rodziców, nadmierne przywiązywanie wagi do pieniędzy i wartości materialnych przez rodziców, poczucie odrzucenia ze strony rodziców.
Ponadto przyczyniają się do tego: osłabienie więzi rodzinnych i zaburzenia pełnionych ról związanych z wychowaniem dzieci, zaspokajaniem potrzeb bliskości, bezpieczeństwa, akceptacji czy dawaniem wsparcia.
Uzależnienie od telefonu pojawia się, gdy nie ma żadnej kontroli nad korzystaniem z urządzenia. W przypadku dzieci i młodzieży dochodzi również brak odpowiedniej edukacji dotyczącej zagrożeń, które niesie za sobą nieostrożne używanie telefona. Przekroczenie granicy jest bardzo łatwe – zwłaszcza iż nowoczesne telefony komórkowe kuszą mnogością opcji, ciekawymi aplikacjami i emocjonującymi grami.
Szczególnie istotne wydaje się uwrażliwienie wychowawców, a więc rodziców, nauczycieli i pedagogów, na szkodliwe skutki niewłaściwego korzystania z telefonu. Powinno być ono stałym elementem szeroko pojętej profilaktyki pedagogiczno-społecznej. Potrzebne są do tego: odpowiednia wiedza, kompetencje, umiejętności i pożądane postawy wobec współczesnych technologii, które umożliwią odpowiednie przygotowanie dzieci do życia we współczesnym świecie oraz nauczenie ich, iż rozwijające się technologie powinny być wsparciem dla działań człowieka, a nie substytutem bezpośrednich kontaktów interpersonalnych.
Paulina MACHOWSKA, pedagog, terapeuta pedagogiczny, specjalista w zakresie autyzmu, trener umiejętności społeczno-emocjonalnych, pracuje w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Kolbuszowej (woj. podkarpackie)
(1) M. Dębski, Nałogowe korzystanie z telefonów komórkowych. Szczegółowa charakterystyka zjawiska fonoholizmu w Polsce. Raport z badań, Fundacja Dbam o Mój Z@sięg, Gdynia 2016.
(2) M. Barabas, Fonoholizm zagrożeniem dla rozwoju dzieci i młodzieży, „Edukacja – Technika – Informatyka” 2018, nr 2/24, s. 92–94.
TEN ARTYKUŁ POWSTAŁ W RAMACH PROCEDURY AWANSU ZAWODOWEGO. DZIEL SIĘ WIEDZĄ I DOŚWIADCZENIEM Z „KURIEREM”. POMOŻEMY CI W AWANSIE ZAWODOWYM I WSPÓLNIE ZAINSPIRUJEMY INNYCH! SZCZEGÓŁY – TEL. 739 290 210.
