Sterylizacja w aptece – jaką metodę wybrać?
Odpowiedź na pytanie o najlepszą metodę wyjaławiania nie jest jednoznaczna – wszystko zależy od rodzaju materiału, który ma zostać poddany procesowi sterylizacji, a także od dostępnych w aptece urządzeń. Warto jednak przypomnieć, jakie metody wyjaławiania są stosowane w praktyce farmaceutycznej:
- spalanie i wyżarzanie,
- sterylizacja suchym gorącym powietrzem,
- sterylizacja nasyconą parą wodną pod ciśnieniem (autoklawizacja),
- sączenie (filtracja jałowa),
- sterylizacja promieniowaniem (jonizującym lub ultrafioletowym),
- sterylizacja gazowa (tlenkiem etylenu)
- sterylizacja chemiczna (np. aldehyd glutarowy, kwas nadoctowy).
Zobacz też: Aseptyka i jałowość leków
Sterylizacja suchym gorącym powietrzem
Jedną z najczęściej dostępnych metod w warunkach aptecznych jest sterylizacja suchym gorącym powietrzem. Proces ten realizowany jest w specjalistycznych suszarkach laboratoryjnych. Skuteczność tej metody zależy od odpowiednio wysokiej temperatury oraz czasu działania. Rekomendowane parametry to:
- 160°C przez minimum 2 godziny,
- 170°C przez 1 godzinę.
Należy jednak pamiętać, iż w tak wysokich temperaturach tworzywa sztuczne ulegają deformacji lub stopieniu, co uniemożliwia ich wyjałowienie tą metodą. Sterylizacja suchym gorącym powietrzem nadaje się do materiałów odpornych na temperaturę, takich jak:
- szkło (np. butelki, cylindry miarowe, zlewki),
- metal (np. pęsety, łyżki, łopatki)
- ceramika (np. moździerze, pistle, parowniczki).
Czytaj również: Sterylizacja suchym, gorącym powietrzem – na czym polega?
Sterylizacja nasyconą parą wodną pod ciśnieniem (autoklawizacja)
W niektórych aptekach dostępne są również autoklawy, które pozwalają na sterylizację parą wodną pod ciśnieniem. Ta metoda cechuje się dużą skutecznością i szerokim zastosowaniem. Proces ten umożliwia wyjaławianie m.in.:
- płynów infuzyjnych i roztworów,
- odzieży ochronnej (np. fartuchy, rękawice wielokrotnego użytku),
- narzędzi ze stali nierdzewnej i szkła laboratoryjnego,
- niektórych pojemników z tworzyw sztucznych (odpornych na temperaturę do ok. 121–134°C).
W takich warunkach mogą zostać wysterylizowane pojemniki wykonane z HDPE czyli polietylenu niskociśnieniowego. Materiał ten wytrzymuje temperaturę do 110 stopni Celsjusza. Wytwarzane są z niego: butelki, nakrętki, tłoki do strzykawek.
Czytaj także: Wyjaławianie parą nasyconą pod ciśnieniem – autoklawy
Sterylizacja promieniowaniem ultrafioletowym
Kolejną metodą, która znajduje zastosowanie (jednak bardzo rzadko) w niektórych aptekach, jest sterylizacja promieniowaniem ultrafioletowym (UV). Promieniowanie UV niszczy DNA drobnoustrojów poprzez tworzenie dimerów tyminy i cytozyny, co uniemożliwia ich dalszą replikację i prowadzi do śmierci komórki. Dzięki temu:
- możliwe jest sterylizowanie powietrza w pomieszczeniach czystych,
- można sterylizować powierzchnie blatów roboczych, sprzęt oraz niektóre tworzywa sztuczne i szkło,
- stosuje się je także do oczyszczania wody oczyszczonej i wody do wstrzykiwań.
Należy jednak zaznaczyć, iż skuteczność promieniowania UV zależy od czasu ekspozycji i intensywności światła. Promieniowanie to nie przenika przez powierzchnię, dlatego metoda ta służy głównie do dekontaminacji powierzchni otwartych i powietrza, a nie do głębokiej sterylizacji zamkniętych opakowań. Proces ten wymaga jednak kontroli warunków przez metody dozymetryczne i umieszczenia wskaźnika w postaci spor Bacillus pumilus.
Zobacz też: Wyjaławianie i dezynfekcja pomieszczeń – dezynfekcja promieniami nadfioletowymi
Sterylizacja gazowa
Sterylizacja gazowa, najczęściej przy użyciu tlenku etylenu, to metoda zarezerwowana głównie dla przemysłu farmaceutycznego i szpitali. Tlenek etylenu działa poprzez alkilowanie grup hydroksylowych, karboksylowych i aminowych białek oraz kwasów nukleinowych, co prowadzi do denaturacji struktur komórkowych i śmierci drobnoustrojów. Dużą zaletą tej metody jest:
- możliwość sterylizacji materiałów wrażliwych na temperaturę,
- przenikanie gazu przez tworzywa sztuczne i specjalne folie,
- wysoka skuteczność wobec bakterii, wirusów i spor.
Ze względu na toksyczność gazu, długi czas aeracji (odgazowywania) oraz wysokie koszty metoda ta nie jest dostępna w aptekach.
W warunkach aptecznych sterylizacja gazowa z użyciem roztworów takich jak aldehyd glutarowy czy kwas nadoctowy może być stosowana jedynie w wyjątkowych sytuacjach, np. do dezynfekcji sprzętu wielokrotnego użytku. Wymaga jednak precyzyjnego dawkowania, ścisłej kontroli czasu ekspozycji i dokładnego płukania sprzętu po zakończeniu procesu.
Jałowe pojemniki
Na szczęście większość firm zajmujących się dystrybucją opakowań farmaceutycznych oferuje wyjałowione pojemniki z tworzyw sztucznych, które są pakowane w warunkach aseptycznych i gotowe do bezpośredniego użycia. W ich portfolio znajdują się:
- butelki o różnych pojemnościach (np. 30, 50, 100 ml),
- tuby do miksera,
- pojemniki i zakrętki w opakowaniach jednorazowych,
- zestawy do sporządzania leków aseptycznych.
Dzięki takim rozwiązaniom apteka nie musi samodzielnie przeprowadzać procesu sterylizacji opakowań z tworzyw sztucznych, co znacznie usprawnia pracę i zwiększa bezpieczeństwo wykonywania leków recepturowych.
Czytaj również: Czy zawsze należy używać jałowych opakowań dla leków robionych?
Autor: mgr farm. Martyna Brzezińska
Bibliografia:
- Fiebieg A, Janicki S, Sznitowska M. Farmacja Stosowana, Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2013
- Bułaś L. Ogólne zasady postępowania aseptycznego w aptekach ogólnodostępnych. Aptekarz Polski, https://archiwum.aptekarzpolski.pl/wiedza/07-2012-ogolne-zasady-postepowania-aseptycznego-w-aptekach-ogolnodostepnych/ (opublikowano: 31.07.2012, dostęp: 02.04.2025)
- Kasperek-Nowakiewicz R. Opakowania leków recepturowych i aptecznych. Aptekarz Polski, https://archiwum.aptekarzpolski.pl/wiedza/opakowania-lekow-recepturowych-i-aptecznych/ (opublikowano: 27.07.2017, dostęp: 02.04.2025)
- Ciabach P. Dezynfekcja promieniami nadfioletowymi. Receptura.pl, https://receptura.pl/wyjalawianie-i-dezynfekcja-pomieszczen-dezynfekcja-promieniami-nadfioletowymi/ (opublikowano: 15.10.2020, dostęp: 02.04.2025)
