Cis pospolity (Taxus baccata L.) – wiecznie zielone drzewo iglaste, czasem wyglądające jak duży krzew. Należy do rodziny cisów. Jest nie tylko piękną rośliną ozdobną, ale także leczniczą i od wieków dostarczającą cennego drewna. Nie jest wymagający, rośnie w różnych warunkach nasłonecznienia i na różnych glebach. Można go spotkać nie tylko w Europie, ale także w Azji Zachodniej i Afryce Północnej. Cis pospolity to bardzo stare drzewo, które pojawiło się na Ziemi w okresie dewonu, jakieś 400 milionów lat temu. w tej chwili gatunki cisa występują głównie na Półkuli Północnej, gdzie od dawna są objęte ochroną. Jest rośliną trującą, ale ze względu na swoje liczne cenne adekwatności wykorzystuje się go także w medycynie ludowej i przemyśle farmaceutycznym.
Charakterystyka rośliny
Cis pospolity rośnie powoli, ale żyje choćby do 2000 lat podobnie jak drzewa oliwne w Grecji. Jest cieniolubny, odporny na zanieczyszczenia powietrza pozostając zimą ciągle zielony. Można go sadzić niemal na każdej glebie zasobnej w próchnicę, mającej dobry drenaż oraz odczyn kwaśny lub lekko zasadowy.Należy do drzew iglastych i osiąga od 10-20 m wysokości i ma około 50 cm średnicy.Jako drzewo iglaste nie ma szyszek i nie wytwarza żywicy.Cechą charakterystyczną Taxusa jest wyrastanie nowych pędów i rozgałęzień na starszych.Rośnie najczęściej jako domieszka w podszyciu lasów liściastych.
Ta dwupienna roślina ma szpilki zimotrwałe, ostre, z nerwem pośrodku, spodem jaśniejsze zielone, ustawione grzebieniasto w dwóch rzędach. Kora jest ciemnozielona i lekko spękana. Kwitnie od kwietnia do maja. Ma niewielkie czarne nasiona zamknięte w czerwonych osnówkach, które ozdabiają gałęzie tego drzewa i dodają niezwykłego uroku. Ta piękna czerwona i lepka osnówka to mięsiste wybrzuszenie owocu, które rozwija się wokół nasion. Jest to słodka część rośliny i jedyna, która jest jadalna. Pozostałe części takie jak kora, igły, gałązki i nasiona, zawierają duże ilości trujących związków, przede wszystkim taksyny, która zaburza pracę serca, żołądka, jelit i płuc. Zatrucia są niebezpieczne i mogą być choćby śmiertelne. Nasiona dojrzewają jesienią na roślinach żeńskich. interesujące jest to, iż nasiona w innych drzewach iglastych występują w szyszkach.
Cis pospolity ma niezwykłe drewno o pięknej wiśniowej barwie, twarde, ciężkie, trwałe i wąskosłoiste, które jest bardzo cenione w stolarstwie, a wyroby z niego są bardzo drogie. W stosunku do innych europejskich gatunków drewna – cis ma drewno najbardziej zbite, sprężyste i najtrudniej łupiące się. Te adekwatności sprawiły, iż przez wieki zyskał popularność w rzemiośle i przemyśle nazywany „drzewem żelaznym” za względu na twardość oraz wysoką odporność na biologiczną korozję, a jednocześnie jest mało podatny na próchnienie, pleśnie, grzyby i szkodniki.
Pomimo ochrony w naszym kraju sięgającej XV wieku, w stanie dzikim rzadko jest spotkany. Czynione są wysiłki, aby powoli obsadzić więcej tych cennych drzew w środowisku naturalnym, najpierw na małych obszarach pod osłoną wyższego drzewostanu, próbując przynajmniej w małych ilościach zwiększyć ich stan, aby uchronić je przed wyginięciem. To niezwykle trudne zadanie. Przywracanie populacji tego gatunku rozpoczyna się od manualnego zbioru nasion. Następnie w szkółce leśnej produkuje się z nich sadzonki, które służą do zakładania upraw leśnych. Przetrwanie i wzrost sadzonek wymaga od leśników dużej troski i pracy. Najczęściej są to rezerwaty przyrody. Uprawy trzeba ogradzać, bo cis to przysmak dla zwierząt leśnych, bo jak się okazuje nie każdemu szkodzi np. sarnom, wiewiórkom czy zającom które chętnie go podjadają.
Korzenie cisa są płytkie, często na poziomie gruntu. Pąki są bardzo małe, z ciemnobrązowymi łuskami. To wiecznie zielone drzewo czasami rośnie w formie krzewu do 3-4 m wysokości. Pierśnica jego osiąga do 80-140 cm. Zwykle ma jajowato-stożkową koronę o ciemnozielonym kolorze, u starych jest nieregularna. Cis jest najczęściej rośliną wielopniową. Formy krzewiaste powstają w wyniku wczesnej utraty wierzchołkowego pędu i zastąpienia go kilkoma innymi. Pień cisa jest obficie i nieregularnie rozgałęziony, a co ciekawe, choćby ze starych pni i gałęzi przez cały czas wyrastają młode gałązki. Młode pędy pozostają zielone przez 2–4 lata.
Liście to skrętoległe igły równowąskie, szablaste i spłaszczone, o łagodnie zaostrzonym wierzchołku, lekko wygięte, osadzone na krótkim, cienkim ogonku. Igły wyrastają na pędach, a na końcach pędów są ułożone po obu stronach w sposób przypominający grzebień. Kwiaty rozwijają się w kątach liści na końcach zeszłorocznych letnich przyrostów i są małe, zielone i rozdzielnopłciowe, przy czym rośliny są zwykle dwupienne, rzadko jednopienne. Żeńskie (makrostrobile) są bardzo małe od 1,5 do 2 mm długości, mają jajowaty kształt, rozwijają się pojedynczo lub parami na dolnej stronie pędów. Kwiaty męskie (mikrostrobile) są kuliste, o średnicy 2-3 mm, żółto-zielone, zebrane po 20-30 sztuk na końcowych odcinkach pędów. Kora jest wiśniowo-szara lub ciemnobrunatna, później rdzawo-szara, łuszcząca się cienkimi płatami.
Cis pospolity najlepiej rośnie w łagodnym klimacie morskim, cechującym się łagodnymi zimami, dużą wilgotnością i częstymi opadami. Niskie temperatury ograniczają zasięg tego gatunku. Susze i wysokie temperatury rownież mu nie sluża. Na obszarach górskich rośnie pod okapem drzewostanów liściastych i mieszanych na cienistych stokach, zwłaszcza północno-zachodnich i północno-wschodnich. Upodobał sobie miejsca zacienione i gleby o odczynie umiarkowanie kwaśnym do zasadowego. Najczęściej rośnie, jako domieszka w podszyciu lasów liściastych lub mieszanych z udziałem buka, dębu, jodły, grabu, świerku i lipy. W polskich górach najczęściej rośnie na wapiennym podłożu i jest spotykany w zachodniej, północnej i południowej części kraju. Występuje w lasach sudeckich, karpackich oraz w zachodniej części Polski niżowej, az po linie Puszczy Białowieskiej i Sandomierskiej. W 1971 r. na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego odnotowano 14 stanowisk cisa.
Rośnie także na Krymie, Kaukazie aż po północny Iran, Turcję, Grecję, Włochy i Półwysep Iberyjski. Na wyspach Morza Śródziemnego występuje tylko kilka stanowisk cisa. Rośnie także w górach Algierii i Maroka. Na Azorach grozi mu wyginięcie. Zasięg cisa pospolitego obejmuje niemal całą Europę (z wyjątkiem jej północnej i wschodniej części), najczęściej na terenach górskich. Rośnie w krajach bałtyckich, Norwegii i Szwecji, ale nie występuje na Wyspach Owczych i Islandii oraz w północnej Skandynawii.
Cis to rodzina kilku bardzo podobnych gatunków. Ich klasyfikacja jest dość trudna ze względu na istnienie wielu odmian hodowlanych znanych gatunków lub ich mieszańców. Do bardziej znanych gatunków cisa należą cis pospolity Taxus baccata L., cis krótkoigłowy Taxus brevifolia Nutt., cis kanadyjski Taxus canadensis Marsh., cis chiński Taxus celebica (Warb.), cis japoński Taxus cuspidata Sieb. et Zucc., cis himalajski Taxus wallichiana Zucc.
Historia
W dawnych średniowiecznych czasach z drewna cisowego budowano koła zębate, osie wozów, czy elementy konstrukcyjne budowli. Twarde, a jednocześnie elastyczne cisowe drewno zyskało rownież popularność w produkcji ówczesnej broni. Przez tysiące lat używano cisowych noży, a także halabard i toporów. Robiono także włócznie, łuki i kusze. Najstarszym odnalezionym przedmiotem wykonanym z drewna cisowego jest włócznia, której wiek szacuje się na ok. 45 tys. lat. Cis wykorzystywany był również w meblarstwie i rzemiośle artystycznym.
Najstarszym cisem pospolitym w Polsce jest cis z Henrykowa Lubańskiego na Dolnym Śląsku, którego wiek ocenia się na ok. 1250 lat. Natomiast najstarszym na świecie żywym egzemplarzem jest LIangernyw Yew, rosnący na cmentarzu przy kościele świętego Dygaina w północno-walijskiej wiosce Liangernyw, którego ocenia się na 3 tysiące lat. Cis pospolity od dawna jest kojarzony z kulturą angielską, między innymi dlatego, iż jego drewno wykorzystywano do wyrobu łuków. Lasy cisowe były niegdyś szeroko rozpowszechnione w Wielkiej Brytanii, ale zapasy drewna gwałtownie się wyczerpały i już w XIII wieku klepki cisowe importowano ze Szwajcarii do użytku bojowego. Łuk cisowy słynie z tego, iż był angielską bronią w bitwie zwycięskiej pod Agincourt w 1415 roku.
Cis od wieków był ceniony jako źródło cennego drewna. W średniowieczu stanowił kosztowny towar eksportowy, importowany głównie przez Anglię i Holandię. Drewno jest twarde i najbardziej zbite, sprężyste i najtrudniej łupiące się ze wszystkich europejskich gatunków drewna. Nie posiada kanalików żywicznych. Dlatego od najdawniejszych czasów było stosowane do wyrobu broni. Najstarszym przedmiotem z drewna cisowego jest włócznia licząca ok. 45 tys. lat. Zmarły 3300 lat p.n.e. Ötzi miał przy sobie toporek o miedzianym ostrzu, osadzonym w cisowym toporzysku. Ze względu na dużą giętkość i wytrzymałość, w średniowieczu z drewna cisu wykonywane były łuki i kusze.
Najstarsze cisy na Wyspach Brytyjskich często rosną nieopodal kościołów wzniesionych na miejscu dawnych świątyń pogańskich, ponieważ gatunek ten zajmował szczególne miejsce w wierzeniach ludów celtyckich i germańskich, a niektóre z tych drzew mają podobno ponad 2000 lat. Cis od dawna odgrywa ważna rolę w religii. Jego obecność na cmentarzach przykościelnych sprawiła, iż zyskał przydomek „drzewa umarłych”. Z drewna cisowego wykonywano przedmioty służące do magicznych praktyk. Celtowie zasadzali go w swoich najświętszych świątyniach i wierzyli, iż ma liczne magiczne adekwatności. Również Słowianie sięgali po cisowe drewno do celów sakralnych. Relikty wiary i magiczną rolę cisa znaleźć można we współczesnej ludowej obrzędowości, np. w Tatrach oraz na Podhalu, gdzie gałązki cisa wplata się do palm wielkanocnych. Na Podkarpaciu cisowymi kołeczkami mocowano gont na dachach wierząc, iż chroni domy od uderzeń pioruna.
Już w starożytności drzewo cisa nazywano „drzewem śmierci” twierdząc, iż kto pod nim zaśnie w jego cieniu umrze w czasie snu. Mówił o tym Juliusz Cezar w swoich komentarzach o wojnie galijskiej, iż kiedy wódz pobitego przezeń ludu Eburonów- Katywulkus „osłabiony wiekiem” nie mógł już kontynuować walki, otruł się sokiem z cisa. adekwatności trujące tego iglastego, wiecznie zielonego drzewa, uczyniły z cisa drzewo demoniczne i magiczne. Starożytni Grecy uważali je za drzewo śmierci i zaliczyli go do roślin „świata podziemnego”, tkali z niego wieńce pogrzebowe na cześć Hekate- bogini ciemności, czarów, magii oraz świata istot i zjawisk nadprzyrodzonych. Słowianie wykorzystywali igliwie cisowe do posypywania izby, w której leżał zmarły, a także drogi, którą szedł kondukt pogrzebowy. Wierzyli, iż uchroni ich to przed niechcianym powrotem ducha. Przed trującym działaniem cisa przestrzegał już w II połowie I w. grecki lekarz Dioskurydes ostrzegając, iż samo wąchanie gałązek może doprowadzić do zatrucia. Podobną opinię o cisie wyrażał w tym samym czasie Pliniusz Starszy. Zaś Klaudiusz Galenus rzymski lekarz greckiego pochodzenia nazwał cis „podstępną trucizną”, czyhającą w igłach i jagodach na człowieka jak i na bezrozumne bydlę.
Nadmierne pozyskiwanie drzewa cisowego sprawiło, iż w ciągu ostatnich 500-700 lat jego liczebność uległa znacznemu zmniejszeniu. Na mocy dekretu wydanego przez króla Władysława Jagiełłę w 1423 r. ograniczono eksport drewna cisowego, cennego surowca używanego do wyrobu wysokiej jakości łuków. Był to statut ochraniający to niezwykłe drzewo. Poza tym wycinano nagminnie to drzewo z powodu toksyczności i wywoływanych zatruć przez co ofiarą padały zwierzeta, a zwłaszcza konie. Rrodukowano z niego wiele wyrobów, ponieważ cisa cechuje nadzyczajna trwałość. Cis wykorzystywany był również w meblarstwie i rzemiośle artystycznym. Słynnym wyrobem z drewna cisowego były tzw. „meble gdańskie” i „meble kolbuszowskie”. W Polsce cis jest gatunkiem ginącym, formalnie podlega ochronie od 1946 r., w tej chwili jest pod ochroną częściową. W lasach występuje rzadko, ale w ogrodach i w parkach często rośnie jako krzew ozdobny. O tym, iż kiedyś był rośliną powszechnie występującą świadczą do dziś zachowane nazwy np. wieś Cisownica, potok Cisówka, wzgórze Cis, leśnictwo Cisowa.
Wlaściwości lecznicze i zastosowanie
Cis pospolity – roślina, która truje i leczy… W lecznictwie wykorzystywany jest głównie cis pospolity. Jest on krzewem lub drzewem o korze brunatnoczerwonej, szarowiśniowej lub szarobrunatnej, łuszczącej się. Drewno tego gatunku nie zawiera żywicy. Roślina jest bogata w olejki eteryczne, kwasy organiczne i substancje antyoksydacyjne. W XVIII w. zwrócono uwagę na adekwatności przeciwreumatyczne i przeciwmalaryczne cisa. Stwierdzono także jego wpływ na serce porównujac go do działania naparstnicy. W XIX w. cis pospolity znajdował się choćby w niektórych farmakopeach europejskich jako lek przeciw astmie i zapaleniu płuc. Może być stosowany w leczeniu chorób jelitowych, problemów z układem oddechowym oraz do wywoływania menstruacji. Ze wzgledu na swoje adekwatności był i jest wykorzystany w medycynie naturalnej. Trujące adekwatności cisa nie przeszkodziły mu zaistnieć jako środek leczniczy.
Babki zielarki wykorzystywały napary z igieł cisowych do skutecznego i radykalnego spędzania płodu. Odwaru z igieł używano w leczeniu krztuśca, epilepsji, a także w leczeniu chorób skóry, świerzbu i reumatyzmu oraz chorób pasożytniczych w układzie pokarmowym. Odwar z cisu stosowany był również przy nikim ciśnieniu krwi, ponieważ w roślinie występuje L-efedryna substancja zaliczana do alkaloidów. Efedryna pobudza układ współczulny, zwęża naczynia krwionośne, powoduje rozkurcz mięśni oskrzeli i podnosi ciśnienie krwi. Leczenie takie stosuje się wyłącznie pod kontrolą lekarza specjalisty.
Istnieją gatunki, które nie zawierają substancji leczniczych, ale dostarczają związków wykorzystywanych przez przemysł farmaceutyczny do półsyntezy leków stosowanych w medycynie. Wśród wielu takich roślin znajduje się również cis (Taxus baccata L.), którego wykorzystuje się odpowiednio do produkcji leków przeciwnowotworowych. Należy podkreślić, iż najważniejszym zastosowaniem cisu jest działanie antynowotworowe jego składników i wykorzystanie w onkologii- palitaksel i docetaksel wykazują działanie cytotoksyczne, poprzez hamowanie podziałów komórkowych. Zastosowanie terapeutyczne obejmuje leczenie raka jajników, piersi, płuc, prostaty, żołądka oraz nowotwory szyi i głowy. Ponadto, ekstrakt etanolowy z wewnętrznej części pnia drzewa (twardziny) wykazuje silne adekwatności antybakteryjne wobec bakterii gram-ujemnych oraz wobec niektórych grzybów.
Pierwszą substancją, wykrytą w tkankach cisa była taksyna wyizolowano z cisa pospolitego już w roku 1856. Stwierdzono, iż jest to mieszanina kilku alkaloidów, w której dominującym składnikiem jest taksyna będąca związkiem odpowiedzialnym za toksyczność tkanek cisa, a dokładniej mówiąc taksyna A oraz taksyna B. Wykazują one działanie kardiotoksyczne, przy czym wiodącą rolę w zatruciu odgrywa taksyna B, która działa znacznie silniej na mięsień sercowy niż taksyna A. Szacunkowa dawka śmiertelna taksyn wynosi 3–6,5 mg kg-1. Taka ilość zawarta jest już w 50–100 mg igliwia. Oddziałując na układ bodźco-przewodzący, taksyna B zaburza przewodnictwo przedsionkowo-komorowe oraz śródkomorowe, co może skutkować poszerzeniem zespołów QRS, tachyarytmiami, blokiem przedsionkowo-komorowym II/III stopnia, a choćby asystolią. Bardziej prawdopodobnym mechanizmem, oprócz bezpośredniego działania na mięsień sercowy, jest też zmniejszenie napięcia ściany naczyń krwionośnych związane z zahamowaniem napływu wapnia do komórek mięśniowych.
Najważniejszymi z punktu widzenia fitochemii i farmakologii są związki z grupy taksoidów, charakterystyczne tylko dla rodzaju cisa. Wszystkie naturalnie występujące związki z tej grupy charakteryzuje obecność pierścieniowego szkieletu taksanu, czyli tricyklopentadekanu. W wyniku intensywnych badań nad rodzajem cisa znaleziono ponad 200 związków, charakteryzujących się obecnością szkieletu taksonu w swej budowie. Wśród tych substancji na szczególną uwagę zasługują 10-deacetylobakatyna III i jej pochodne: paklitaksel, cefalomanina i bakatyna III. Dopiero po prawie stu latach od odkrycia taksyny w latach 60. XX w. znów zainteresowano się cisem. National Cancer Institute w USA rozpoczął badania związków pochodzenia roślinnego o adekwatnościach przeciwnowotworowych. Odkryto silne adekwatności cytostatyczne ekstraktu z kory cisa Taxus brevifolia. W roku 1969 wyizolowano aktywny biologicznie związek, którego strukturę określono rentgenograficznie 2 lata później. Ten nowy związek to taksol. Dzieki temu cis ma ogromny potencjal w walce z nowotworami.
Jedną z wielu cech odróżniających komórki nowotworowe od komórek prawidłowych jest niekontrolowany i ciągły podział komórek patologicznych, a w konsekwencji przyrost masy i wzrost guza. Celowa jest więc ingerencja w proces podziału komórek (mitoza), która powstrzymałaby nadmierny rozrost tkanki nowotworowej. W kontekście cyklu komórkowego, mitoza jest częścią procesu podziału, w której DNA jądra komórkowego jest podzielone na dwa równocenne zestawy chromosomów. Działanie na poziomie mitozy polega na tym, by wpłynąć na dynamikę cytoszkieletu komórki, który formuje jej aparat podziałowy, nieodzowny do przebiegu procesu mitozy. Taksol aktywuje łączenie się tubulin w pozbawione normalnej aktywności dimery, hamuje depolimeryzację mikrotubul. Brak mikrotubul i niemożność utworzenia sprawnego wrzeciona podziałowego podczas mitozy, prowadzą do śmierci komórki nowotworowe.
Oprócz działania na mikrotubule stwierdzono, iż taksol wpływa także na uwalnianie czynnika martwicy nowotworu TNF-α i uwrażliwia komórki nowotworowe na promieniowanie jonizujące
Z cisu izolowane są substancje, z których produkuje się lek przeciwnowotworowy o nazwie Docetaksel, który jest stosowany w leczeniu raka piersi, płuc, raka jajników prostaty, żołądka i nowotworów głowy i szyi, nowotworów niewrażliwych na inne leki. Natomiast inny lek o nazwie Paklitaksel produkowany na drodze syntezy z cisa stosuje się w terapii skojarzonej, np. z analogami cis-platyny, czy antybiotykami antracyklinowymi, np. epirubicyną, jednak skutki uboczne są większe. Notowane są przypadki stosowania paklitakselu w terapii innych nowotworów: okrężnicy, płuc, skóry, różnych nowotworów układu pokarmowego.
Wciąż realizowane są prace nad pochodnymi taksolu, które pozbawione byłyby licznych działań niepożądanych tego związku, wynikających głównie z hamowania mitozy w zdrowych komórkach organizmu, np. szpiku. W ciągu kilkunastu ostatnich lat ukazało się kilka prac dotyczących biflawonoidów i lignanów w różnych gatunkach cisów. Stwierdzono w tkankach cisa obecność kwasów fenolowych: protokatechowy, p-hydroksybenzoesowy, wanilinowy, kawowy, p-kumarowy, ferulowy w formie wolnej i związanej. U gatunków Taxus zidentyfikowano ponad 350 naturalnie występujących taksoidów (diterpenoidów taksanowych) , z których toksyczne alkaloidy (taksyny A i B, izotaksyny B, paklitaksel), substancje będące pochodnymi taksanów (taksol A i B) oraz glikozydy (taksikatyna) wydają się odpowiadać za toksyczność.
Toksyczność cisa jest bardzo duża, a jedynie czerwone osnówki mające słodki smak są jadalne. Znajdujące się w nich nasiona są natomiast trujące. Niewielkie spożycie zwykle powoduje jedynie skutki żołądkowo-jelitowe, podczas gdy większe może powodować ciężką toksyczność kardiologiczną. Taksyna B, uważana za główny alkaloid kardiotoksyczny, bezpośrednio antagonizuje transport wapnia i sodu przez błony komórkowe, powodując kardiotoksyczny wzrost stężenia wapnia w cytozolu. Toksyna ta zmniejsza maksymalną szybkość depolaryzacji potencjału czynnościowego. Objawy toksyczne dla układu sercowo-naczyniowego obejmują zmniejszoną kurczliwość mięśnia sercowego, niedociśnienie, bradykardię, poszerzenie zespołów QRS, blok przewodzenia AV różnego stopnia, częstoskurcz komorowy i migotanie komór choćby przy prawidłowym stężeniu elektrolitów w surowicy. Co ciekawe, w EKG podczas toksyczności zanotowano wzór Brugadów, który ustąpił po wyzdrowieniu. Nie jest znane antidotum na tę toksynę. Zalecane jest jedynie leczenie wspomagające i monitorowanie. Skuteczne może być również odkażanie węglem aktywnym. W jednym przypadku zastosowano fragmenty przeciwciał Fab specyficzne dla digoksyny, ponieważ cząsteczka taksyny ma strukturalne podobieństwo do naparstnicy.
