Choroby autoimmunologiczne znacząco wpływają nie tylko na ogólne funkcjonowanie organizmu, ale także na stan jamy ustnej. Wczesne rozpoznawanie zmian oraz świadome podejście do higieny pacjentów przewlekle chorych stają się nieodzownym elementem pracy asystentek i higienistek stomatologicznych.
Choroby autoimmunologiczne obejmują szeroką grupę schorzeń, w których układ odpornościowy identyfikuje własne tkanki jako obce i inicjuje wobec nich reakcję zapalną. Prowadzi to do postępującego uszkodzenia narządów, zaburzeń odpowiedzi immunologicznej oraz licznych powikłań ogólnoustrojowych.
Do najlepiej poznanych chorób autoimmunologicznych należą m.in. toczeń rumieniowaty układowy, reumatoidalne zapalenie stawów, twardzina układowa, zespół Sjögrena, choroby zapalne jelit (ChZJ), autoimmunologiczne zapalenie tarczycy czy łuszczyca. Ze względu na bogate unaczynienie, ciągły kontakt ze środowiskiem zewnętrznym i dużą dynamikę procesów regeneracyjnych, jama ustna bardzo często staje się miejscem pierwszych manifestacji zaburzeń immunologicznych.
Powiązania między chorobami autoimmunologicznymi a zdrowiem jamy ustnej
Wiele chorób autoimmunologicznych prowadzi do charakterystycznych zmian śluzówkowych, zaburzeń mikrobiomu, uszkodzeń tkanek twardych zębów oraz dysfunkcji gruczołów ślinowych.
- Zespół Sjögrena – ciężka kserostomia i postępująca dysfunkcja gruczołów ślinowych
Schorzenie prowadzi do uszkodzenia komórek wydzielniczych, co skutkuje redukcją ilości i zmianą składu śliny. Brak adekwatnej ochrony buforowej i antybakteryjnej powoduje gwałtowny wzrost ryzyka próchnicy, erozji szkliwa, infekcji grzybiczych (głównie Candida albicans) oraz przewlekłego zapalenia kącików ust. Obserwuje się również zaburzenia smaku, trudności w mówieniu i zwiększoną wrażliwość śluzówki.
- Toczeń rumieniowaty układowy (SLE) – owrzodzenia, rumień i zmiany naczyniowe
U pacjentów z toczniem występują bolesne afty, nadżerki oraz teleangiektazje na błonie śluzowej policzków i podniebienia. W przebiegu SLE dochodzi także do obniżenia liczby płytek krwi, co sprzyja krwawieniu dziąseł. Niektóre leki stosowane w terapii (np. glikokortykosteroidy) mogą dodatkowo zwiększać podatność na zakażenia grzybicze oraz powodować dyskomfort.
- Reumatoidalne zapalenie stawów – zaburzenia higieny i nasilenie chorób przyzębia
Badania wskazują, iż osoby z chorobami przyzębia są bardziej narażone na rozwój RZS, a bakterie takie jak P. gingivalis mogą odgrywać kluczową rolę w patogenezie obu chorób. Ograniczona sprawność manualna utrudnia efektywną higienę jamy ustnej, co dodatkowo zaostrza stany zapalne dziąseł.
- Łuszczyca oraz liszaj płaski – przewlekłe zmiany śluzówkowe i ryzyko transformacji
U pacjentów z łuszczycą obserwuje się większą częstość zapalenia przyzębia, natomiast liszaj płaski jamy ustnej manifestuje się siateczkowatymi białymi smugami, nadżerkami i przewlekłym bólem. W odmianie nadżerkowej liszaja istnieje podwyższone ryzyko transformacji nowotworowej, co wymaga regularnej kontroli.
- Choroby tarczycy, szczególnie Hashimoto – suchość jamy ustnej i stany zapalne
Choroba Hashimoto może wpływać na zdrowie jamy ustnej, powodując przewlekłą kserostomię, stany zapalne dziąseł, zaburzenia odczuwania smaku, a także zmiany w mineralizacji szkliwa. Niedoczynność tarczycy może prowadzić do obrzęku tkanek miękkich, a zaburzenia hormonalne wpływają na przebieg chorób przyzębia.
- Choroby zapalne jelit – afty i powikłania zapalne
U około 20–30% pacjentów z chorobami zapalnymi jelit obserwuje się zmiany w jamie ustnej: afty, zapalenie warg, obrzęki śluzówki oraz przerost brodawek. Zaburzenia wchłaniania mogą prowadzić do niedoborów witamin (B12, kwasu foliowego), co dodatkowo pogarsza stan błon śluzowych.
Zalecenia higieniczne dla pacjentów z chorobami autoimmunologicznymi
Codzienna higiena jamy ustnej u pacjentów z chorobami autoimmunologicznymi wymaga szczególnego podejścia, ponieważ zmiany zapalne, suchość, zaburzenia odporności miejscowej czy utrudnienia manualne mogą znacząco obniżać skuteczność standardowych metod pielęgnacyjnych.
- Wsparcie w doborze szczoteczki i pasty
U pacjentów z bólem w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów zalecane są szczoteczki elektryczne lub soniczne, pasty o niskiej ścieralności (RDA), a także produkty łagodzące nadwrażliwość.
- Nawilżanie i ochrona śluzówki
Przy kserostomii warto rekomendować preparaty ślinopodobne, żele o działaniu nawilżającym, gumy bez cukru zawierające ksylitol oraz unikanie czynników nasilających suchość, takich jak alkohol czy kofeina.
- Wspomaganie remineralizacji
Preparaty fluorkowe o wyższym stężeniu, lakiery fluorowe oraz żele remineralizujące wspierają odbudowę szkliwa u pacjentów z osłabioną odpornością i licznymi nadżerkami.
- Częstsze wizyty higienizacyjne
Rekomendowane są regularne kontrole co 3-4 miesiące, obejmujące ocenę błon śluzowych, przyzębia oraz poziomu płytki i kamienia nazębnego.
- Wsparcie przeciwgrzybicze i przeciwzapalne
W przypadku skłonności do kandydozy warto zalecać konsultację lekarską, dietę ograniczającą cukry proste oraz stosowanie płukanek niezawierających alkoholu, łagodnych preparatów przeciwzapalnych i probiotyków doustnych.
Zadaniem zespołu stomatologicznego jest nie tylko przekazanie pacjentowi zestawu zaleceń, ale również dopasowanie ich do rodzaju choroby, stopnia aktywności oraz stosowanej farmakoterapii. Dobrze opracowane zalecenia higieniczne są jednym z najważniejszych elementów profilaktyki u tej grupy chorych – pozwalają chronić ich przed zaostrzeniami chorób przyzębia, infekcjami oraz powikłaniami po zabiegach.
Rola asystentek i higienistek w opiece nad pacjentem z chorobami autoimmunologicznymi
Asystentki i higienistki stomatologiczne pełnią istotną rolę w kompleksowej opiece nad pacjentami z chorobami immunologicznymi. To one często jako pierwsze zauważają subtelne zmiany – drobne nadżerki, podrażnienia błon śluzowych, objawy suchości czy zaburzenia gojenia po zabiegach. Dzięki regularnym kontaktom z pacjentami mogą monitorować dynamikę choroby, edukować w zakresie higieny dostosowanej do ograniczeń ruchowych lub bólowych, a także wspierać w radzeniu sobie z suchością jamy ustnej czy podatnością na infekcje.
Ważnym elementem ich pracy jest również szczegółowe zbieranie wywiadu – zarówno dotyczącego terapii immunosupresyjnej, jak i zaostrzeń choroby, ponieważ wiele leków wpływa na regenerację tkanek i odporność lokalną. Asystentki oraz higienistki mogą także współtworzyć plan wizyt, sugerować konieczność wcześniejszej kontroli oraz dokumentować zmiany fotograficznie, co ułatwia lekarzowi ocenę progresji choroby. Ich rola edukacyjna i wspierająca jest szczególnie cenna u pacjentów zmęczonych chorobą, często z niską motywacją do dbałości o higienę, co w dłuższej perspektywie poprawia wyniki leczenia stomatologicznego.
Choroby autoimmunologiczne mogą znacząco pogarszać stan jamy ustnej, wpływając zarówno na śluzówkę, jak i tkanki twarde oraz funkcję gruczołów ślinowych. Świadome podejście do diagnostyki, profilaktyki i edukacji pacjentów jest najważniejsze w utrzymaniu ich zdrowia jamy ustnej na możliwie najwyższym poziomie.
– Stany zapalne w jamie ustnej mogą powodować szereg poważnych chorób ogólnoustrojowych. Mogą to być choroby sercowo-naczyniowe, zapalenie nerek, płuc i stawów. Mogą to być problemy z narządem wzroku, słuchu, cukrzyca czy choroba Alzheimera. U kobiet w ciąży stany zapalne w jamie ustnej wiążą się z ryzykiem przedwczesnego porodu, niskiej masy urodzeniowej dziecka czy wystąpienia stanu przedrzucawkowego – mówi dypl. hig. stom. Katarzyna Obarska, higienistka stomatologiczna i magister pielęgniarstwa, promotorka zdrowego stylu życia, edukatorka m.in. z zakresu diabetologii, onkologii i geriatrii.
Bibliografia:
Fox R., Bowman S. Oral Manifestations of Sjögren’s Syndrome. Journal of Oral Pathology & Medicine.
Mikuls T., Payne J. Periodontal Disease and Rheumatoid Arthritis: Epidemiologic and Mechanistic Links. Current Rheumatology Reports.
Scully C., Carrozzo M. Oral Mucosal Disease: Lichen Planus and Lichenoid Reactions. Dental Clinics of North America.
